Skelvicky, Lydia, Konji, Žene, Ratovi, Druga

Dating > Skelvicky, Lydia, Konji, Žene, Ratovi, Druga

Click here: ※ Skelvicky, Lydia, Konji, Žene, Ratovi, Druga ※ ♥ Skelvicky, Lydia, Konji, Žene, Ratovi, Druga

Njihovim kidanjem, »desimboliziranjem«, da se posluzim izrazom iz citirane rasprave, otvara se put napustanju svake filozofije koja na zenu gleda kao na »drugo«, odsutno ili nepostojece. To su sektori poput zbrinjavanja djece, obrazovanja, socijalnog i dobrot­ vornog rada i si. Njegova je za­ daća da raspršene, konkurentske individue s njihovom sindikalističkom sviješću klasa po sebi preoblikuje u »sposobne, snažne i ujedinjene« klasa za sebe , ukine njihovu partikularnost, politizira ih, smatra V. Stills from The Grič Witch 1920.

U trenutku osnivanja AFŽ-a nagla­ šavanje kontinuiteta cjelokupnog prijeratnog ženskog pokreta AFŽ — heres legitima imalo je za cilj pridobivanje i objedinjavanje svih žena u zajedničkoj borbi protiv neprijatelja. ŽENE KOJE SU ISKORAČILE U POVIJEST 219 Drugovi i ljubavnici: Rosa Luxemburg 219 Crvena Emma: Emma Goldman 221 Tri revolucije Giuseppine Martinuzzi 224 Od Samoe do slave: Margaret Mead 226 Svoga tela gospodar ica : Margaret Sanger 228 Genijalne gubitnice genija: Mileva Marić-Einstein, Sylvia Plath 231 Naša gospa od Tibeta: Alexandra David Nćel 234 Dugi marš života Ding Ling 236 Bomba s ukrasnom vrpcom: Frida Kahlo 238 Neke nove svilene bube: Radha Kumar 240 11. Poziciju koja tim konceptima daje prevladavajuCi ton, koja је dominantna u odredenom povijesnom trenutku, oni sankcioniraju kao jedinu mogucu, kao univerzalnu normu. Otvaraju se nova pitanja poput onih koja propituju alokaciju moći i resursa među spolovima, kao i društvene odnose među njima. Drugim rijeCima, AFZ је kao dobrovoljno udruzenje Ьiо u mogucnosti da izvrsi adaptacijsku funkciju - adaptaciju zena kao grupe bez iskustva djelovanja u donedavno »muskim« sferama politike i vojske. Kasnije taj naziv preuzima centralno glasilo AFŽ-a za Hrvatsku, a ovaj list mijenja naziv u Lička žena u borbi Žene Hrvatske...

Ovaj zanimljiv navod Staljina ukazuje na korištenje simbo­ ličkog izjednačavanja tijela žene s tijelom domovine, koja se često metaforički izjednačava s majkom. Radni hiperaktivizam i intelektualni razvoj u bliskom dosluhu s preokupacijama i proЬlemima vlastitog vremena zasluzni su za planetarnu popularnost te znanstvenice. Politička kultura je zdru­ ženo očitovanje psiholoških i subjektivnih dimenzija politike.

Lydia Sklevicky _ odabrala i priredila Dunja Rihtman Auguštin.-Konji, žene, ratovi-Druga (1996) - Dvije su najjače organizacije koje okupljaju brojna i raznolika feministički orijentirana ženska društva i udruženja u međuratnom razoblju: Jugoslovenski ženski savez i Alijansa ženskih pokreta.

UREDILA Radmila Zdjelar OBLIKOVALA Sanja lvekovic LEKTORIRALA 1 KORIGIRALA Marilka Кrajnovic Lydia Sklevicky v z Jl, '1 1 ODABMLA 1 PRIREDILA Dunja Rihtman Augustin CIP. Konji, ~е~е, r~tovi 1 Lydia Sklevicky , odabrala r pnredrla Dunja Rihtman AuguStin. ····---i~k8 Znacajke kulturne promjene 47 50 55 3. NUZNOST ZENSKE PERSPEKTIVE U ANTROPOLOGIJI 155 5. MATRIJARHAT: PRIJEPOR MITOLOGIJE, IDEOLOGIJE 1 UTOPIJE 163 6. IZMISLJANJE TRADICIJE: DAN KOJI SVICE NADOM 171 7. Bozic 1945 - Bozic 1948 PrшzvodnJa socчalistrckog praznika Nova godr'na 1948 1950 - N ova G d' 177 Predgovor о ша 181 184 Od »Mladog ljeta« k politickom ritualu 8. ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U I'OVIJEST Drugovi i Jjubavnici: Rosa Luxemburg Crvena Emma: Emma Goldman Tri revolucije Giuseppine Martinuzzi Od Samoe do slave: Margaret Mead Svoga tela gospodar ica : Margaret Sanger Genчalne gub1tшce genija: Mileva Maric-Einstein Sylvia Plath Nasa gospa od TiЬeta: Alexandra David Neel ' 1 Dugi mars zivota Ding Ling Bomba s ukrasnom vrpcom: Frida Kahlo Neke nove svilene bube: Radha Kumar 11. BIOLOGIJA КАО SUDBINA Jajnici na tanjurima Bolest kao subverzija Crna majka Eva Nevine u ludnici U potrazi za zaboravljenim spolom 1З. ZENSКA I'OVIJEST PriCe о Zivotu Vjestice jos gore Raj Zena: Precioze Grijeh koji је nemoguce imenovati: Benedetta Carlini Treci rajh, drugi spol Kad Zene marSiraju 14. Doduse, najnoviji prijepori о karakteru i znacenju antifasizma mozda bas ponovno aktualiziraju tu dimenziju Lydijinih istrazivanja. U vrijeme kad је - potkraj sedamdesetih i tijekom osamdesetih - prekapala ро prasnjavoj arhivi tada vec odavno ugasle antifasisticke zenske organizacije, mnogima se bavljenje tom temom moglo uCiniti izlisnim. No Lydia је zeljela odgovoriti na pitanje: »Na koji nacin istra:livanje organizacije zena moze osvijetliti samu kvalitetu emancipatorskih procesa u jednom drustvu? « Nakon dugotrajnog arhivskoga rada i proucavanja teorija- povijesne znanosti, socijalne povijesti i zenske povijesti, antropologije i etnologije, politologije i sociologije - uspjela је osmisliti pristup u kojem је pledirala za uspostavljanje dijaloskoga karaktera znanja. Bila је ponosna na svoje otkrice, а pojave zataskavanja tzv. Zato rasprave Lydije Sklevicky, iako su prveпstveпo femiпisticki motiviraпe, ili bas zbog toga sto su tako motiviraпe, podjedпako otkrivaju meпtalitete i ideoloske maпipulacije. А sve to пiје relevaпtпo samo za prosla zЬivaпja па пasim prostorima пеgо i za опа sadasпja. Lydia је ova istrazivaпja provodila u vrijeme kad se medijski i zпaп­ stveпi prostor u Ьivsoj Ј ugoslaviji, ра cak i u Hrvatskoj, росео otvarati; odskriпuta vrata опа је sirom rastvarala. Тај kriticki dijalog јаsпа је пit u svim Lydijim radovima, Ьilo kad је rijec о zeпskoj povijesti, aпtropologiji zепе ili о politiCkom ritualu, Ьilo kad pise zпaпstveпu raspravu ili пoviпski claпak u zeпskoj reviji. No time пisam пabrojila sva podrucja Lydijiпa iпteresa пiti пjeziпu mпogostruku пadareпost. OsoЬito је voljela i pozпavala umjetпost ра se i sama okusala kao prevoditeljica stihova - паrаvпо јеdпе femiпistkiпje - Erike Јопg. Кnjigu sam пastojala sloziti tako da dodu do izrazaja svi Lydijiпi taleпti, podjedпako kao i kvalitete: eros istraZivaCice i pedaпtпi rad, teorijsko zпапје i оsоЬпа imagiпacija, sјајап stil pisca zпaпstveпih i puЬ! Od опоg sijecaпjskog dапа 1990. Njeziпa smrt kao da је Ьila пa­ govjestaj svega опоgа tmurnoga i zloga sto се паs sпaCi u godiпama koje PREDGOVOR 9 su dolazile: rat, mizerija, izazov ideпtitetima za koje smo mislili da su cvrsti i jedпom zauvijek daпi... LiЬeralne, marksisticke i radikalne feministkinje i feministi postavljaju pitanja koja poticu povij~na istrazivanja. « Gisela Bock, »Historische Frauenforschung: Fragestellungen und Perspektiven«, u: Frauen suchen ihre Geschichte, ur. Karen Hau~n, Verlag С. Beck, Miinchen, 198З, str. Borba za priznavanje status~ povijesnosti tako heterogenoj drustvenoj grupi kao sto su zene pri Cijem definiranju genus proximus predstavlja »prirodna« kategorija spola usporediva је s istom borbom tzv. »prirodnih naroda« Natюvolker koje је evropocentricno poimanje povijesti do nedavno rangiralo kao pretpovijesna drustva. Gerda Lerner, »Placing Women in History: А 1975 Perspective«, u: LiЬerating Women's Histoтy, ur. Caroll, University Of Illinois Press, Chicago-London, 197б, str. Gerda Lerner, The Majority Finds lts Past, Oxford University Press, Oxford, 1979, str. Karen Hausen, »Einleitung«, u: Frauen suchen ihre Geschichte, nav. »Editor's Introduction«, u: Sex and Class in Women's Histoтy, ur. Ryan and Judith R. Walkowitz, Routledge and Kegan Paul, London, 198З, str. Navedeni primjeri odnose se na istrazivanja viktorijanske ere u Velikoj Britaniji i SAD. Gerda Lerner, LiЬerating Women's Histoтy, nav. Sex and Class in Women's Histoтy, nav. Gayle Ruvbln, »Trgovina zenama: beleske о 'politickoj ekonomiji' polnosti«, u: Antropologija iene, ur. Zarana Papic i Lydia Sklevicky, Prosveta, Beograd, 1984, str. Natalie Zemon Davis, nav. Gerda Lerner, LiЬerating Women's Histoтy, nav. Gerda Lerner, The Majority Finds Its Past, nav. U svom radu R. Feldman ukazuje na cinjenicu da udzbenici triju repuЬ! Lydia Sklevicky, »Organizirana djelatnost zena Hrvatske za vrijeme Narodnooslobodilacke borbe 1941-1945«, Povijesni prilozi, Zagreb, 1984, З 1 , str. Eric Hobsbawm and Terence Ranger, Cambridge University Press, Cambridge, 1985, str. Lydia Sklevicky, »Karakteristike organiziranog djelovanja zena u Jugoslaviji u raz~oЬlju do Drugog svjetskog rata«, Poija, Novi Sad, ХХХ, 1984, 1. Takoder su zanemareni proЬ! Sex and Class in Women's Histoтy, nav. З4 iena i moc: povijesna geneza jednog interesa, Zagreb, 1984. Jedini relevantni izvorni materijali о AFZ do sada objavljeni skupljeni su u dva veoma korisna toma izabranih dokumenata: iene Hrvatske и narodnooslobodilackoj borhi, I. Iraшm orgaшzacl­ jama nego li о pokretu sa svim potrebnim prerogativima. «бO Dodaje se kako drugovi niti ne pokusavaju pokrenuti neku akciju sa zenama jer uvjeravaju sebe i druge da је to neizvedivo buduCi da su »nase zene nepokretne i neborbene naravi, sposobne samo za kuhanje«. Ti isti drugovi, istice se dalje, »slabo ili nikako« poznaju partijske upute, liniju na podrucju rada medu zenama, а mlado partijsko claпstvo »jednostavno ne zпа da Cita«, ра tim teze provodi te upute u zivot. Zakljucuje se kako se clanovi partije i svi komunisti moraju »otresti besmislenih predrasuda u pogledu na zene«. Ne kritiziraju se samo »mnogi nasi partijci« ili »partijski kadar«. Кri­ tike se upucuju i samoj КР koja shvaca AFZ kao pomocnu organizaciju, i ne pridonosi omasovljenju partijske organizacije iz redova zena, niti ih dovoljno politicki prosvjecuje. Takav stav је doveo do toga da su zene cesto mogli iskoristiti neprijateljski elementi. Upozorava se na »natraZnjacko potcjenjivanje zene i njenih sposobnosti«, Cime se guЬila iz vida ogromna korist ucesca zena u NOBu. Slicnog· је sadrzaja i izvjestaj Kotarskog komiteta Solina о radu zеnабЗ u kojem se istice kako је »bolna strana naseg pokreta« bas AFZ, cemu је glavni razlog to sto »partijska organizacija nije dovoljno shvatila ulogu zene u NOB-u i nasoj Partiji i sto је od vajkada bagatelisala zene«. А zene su se, prema navodima iz ovog dokumenta, pokazale »izпad svakog ocekivanja« gdje god im se pristupilo. Iz navedenih је dokumenata ocito da i u AFZ-u i КР postoji svijest о diskriminaciji zena i potcjenjivanju njihove organizacije. Zahtjevi su upravljeni samo prema zenama- one se moraju dokazati, osposoЬiti... Naznacit cu prepreke na koje su nailazile zene koje su se zeljele ukljuCiti u oruzanu borbu protiv neprijatelja, kao borci u regularnim jedi- 1 38 KONJI, ZENE, RATOVI nicam': NOV-a. Slika naoruzane zene nije sasvim bez tradicije na Balkanu. Zanimljiv је podatak da se u redovima srbljanske vojske za vrijeme Prvog svjetskog rata borilo nekoliko zena vojnika i podoficira - koje su, iako bez gradanskih prava, u vojsci imale ravnopravan tretman. Ne radi se, dakle, о emancipaciji ili promjeni polozaja zena vec о preuzimanju razlicite drustvene uloge, zajedno s pripadajuCim privilegijama, koje iz toga proisticu. Prolaze jedinice, а u njima malo zena. Na sastancima stalno zapitkuju: 'Druze moz~m~ li mi u ~ojsku? Dosle u Trnovac, njih oko 700 toga dana: 'Zahtijevamo puske. Ako nema pusaka mi cemo ih same osvojiti! ImajuCi u vidu otpore, ovaj se zadatak moze smatrati izrazito emancipatorskim. U clanku »Partizanke u borЬi« objavljenom u Udarniku, glasilи udarne brigade 1. Medutim, sve te sumПJe su ~е danas raspli~ule kao laka ljetna jutarnja magla. U borЬi, koja se razv1la, mlade part1zanke, zajedno sa svojim drugovima partizanima neustrasivo su jurisale na neprijateljsku konjicu, kamione, ра cak i tenkov;. Као da su to divni, stari i iskusni borci, а ne mlade seljanke, koje su tek jucer prvi put primile pusku u ruke... Ovaj citat ukazuje na to da је jos dalek put do ravnopravnosti, do prihvacanja nove zenske uloge kao borca, а ne njegovog pukog supstituta kao u navedenom etnoloskom materijalu. No, zenama se priznaje da unosenje humanosti u borbu predstavlja novu kvalitetu koja је prerasla u moralnu obavezu i odigrala znacajnu иlogu и jacanju borbenog morala. Ali i kada su se nasle и redovima NOV-a, ne prestaje diskriminacija. One se mogu osjecati »zapostavljene i izolovane« zbog »nepravilnog« odnosa nekih drиgova partizana. То se naroCito odnosi na predrasude prema drugaricama koje rade »ienske i niie poslove«11 podv. Stoga politicki rukovodioci u NOV-u trebaju s tim drugaricama prema Р? ~ trebl odrzavati posebne sastanke, а drugove partizane treba »upozoпtl poЫize« na vaznost ulaska zena u NOP. Ali i sam rukovodeCi kadar u vojsci nije bez predrasuda, sto vidimo iz izvjestaja Okruznog odbora AFZ Karlovac о situaciji u Vrginmostu prosinca 1942: Komandir jedne cete rekao је u selu da on ne voli da zene budu u njegovoj ceti i da ako se koja pojavi da је on odmah najuri, ра је to na njih lose djelovalo. Metikos opisuje kako su odbornice AFZ-a morale cak odgovarati zene od odlaska u partizane i davati im druga zaduzenja u pozadini, koja nisu Ьila ni laksa, ni manje vazna, ni manje opasna, ali su Ьila slablje vrednovana. VeCina tih poslova Ьili sи tradicijski zenski poslovi: odrzavanje higijene, skupljanje mlijeka i pravljenje sira za bolnicu, tkanje zavoja za ranjenike, pletenje carapa, pиlovera za borce, itd. О tome govori izvjestaj Marice Zastavnikovic iz kotara Bjelovar. Nakon mitinga prosinca 1943. Опе sada prvi риtа vide zепе borce ра im је to сиdпо i zaпima ih zivot tih пasih zепа boraca. Neprijateljska propagaпda sirila је glasiпe da је skoro svaka druga zепа и partizaпima и drиgom stапји. Neprijatelji naoruzanu zenu nastoje neuvijeno moralno diskvalificirati, pri cemu је naglasak na seksualnom moralu. Svaka druga partizaпka ili је u drugom stanju, ili se pak пasla u vojsci trazeCi »slobodпu ljubav«. Odboj~os~ koju prema zeпama suborcima pokazuju pripadnici NOVa drugog Је t1pa. Ona proizlazi iz poimanja ratovanja kao iskljuCivo muske zadace. Naoruzana zena iz navedenih etnografskih primjera је izuzetna, zena van svog mjesta. А s partizankom valja ravпopravno sudjelovati u nastavljanju junacke, ро definiciji, muske tradicije. Na ovo raz~isljanje nadovezuje se proЬlem »ulaska« zene u povijest kao vpovlasteш, takoder ро tradiciji muski topos. Iako se na sastancima AFZ-a i kursevima govori о ranijem potlacenom i bespravnom zivotu ~ena, о povij~sti. ~IJesti u koj~ zene stupaju rame uz rame s muskarcima govori se Simbolick1m predodzbama u muskom rodu. Mi smo iSle и ЬоrЬи otvoreпo, јипасki, muski, bez spekиlacija i mesetareпja. Kako objasпiti da u tako visoko politiziraпim organizacijama kao sto ~u КР i N? V, u kojima se inzistira па »izgradivanju svijesti« pripadпika, 1pak dolaz1 do pojave diskrimiпacije zепа? Pretpostavku о klasnoj pozad~~i. Brisu se sve razlike, р а tako i one izmedu zena i muskaraca. N а obzoru su samo dvije ostro odijeljene skupine: »mi« i neprijatelji. Vise uvjerljivosti ima pretpostavka da se radi о dubokom i nedostatno reflektiranom sukobu dviju tradicija. Jedna је ona u kojoj su ostro odvojeni djelokruzi aktivпosti i kompetencija spolova »prirodna« podjela rada , а u drugoj se projekt drustvene promjene - socijalne revolucije а, s obzirom na konkretne povijesne okolnosti, i sam opstanak clanova zajednice - zasniva upravo na dokidanju takve podjele. Organizacija zena osnovana је s ciljem da osposobl iene za ozЬiljenje jedne nove tradicije, tradicije njihovog priznatog i ravnopravnog ucesca u svim sferama zivota. Ро svom organizacijskom ustrojstvu i polozaju u sirem organizacijskom okruzju NOP-a, kao oslobodilackog pokreta, i narodne vlasti, kao novog politickog poretka u konstituiranju, AFZ је osposoЬljen samo za izvrsenje prve etape tog puta. Zene su doista Ьile moЬilizirane, dokazale su spremnost i sposobnost da se ukljuce. Za drugu, tegobniju i dugotrajniju etapu, etapu ravnopravne integracije, AFZ је imao nedostatne kompetencije. Da su imali mogucnost djelovanja, odbori AFZ--a u vojsci, ili samostalne partijske celije unutar organizacije zena, zasigurno Ьi uz politicku socijalizaciju zena doprinijele i politickoj resocijalizaciji muskaraca. U slucaju kada se samo pristupanje zena u NOV, NOO-e, ра cak i КР smatralo dovoljnim а ne samo nuznim dokazom emancipacije, Ьilo је moguce da prosvjedi protiv diskriminacije zena u njihovim redovima nikada ne prerastu u djelatnu politicku akciju. U prilog toj tvrdпji govore i izvjestaji о tome kako su Ьile sretne »drugarice borci« koje su, prisustvovavsi kursu AFZ--a, mnogo naucile »sto се moCi prenjeti na ostale drugarice u odredu«,81 kao i dosta dugo toleriranje »zenskih« partijskih celija, koje su ocito odigrale korisnu funkciju pri uvlacenju zena u opcepartijski' zivot. Drugim rijeCima, AFZ је kao dobrovoljno udruzenje Ьiо u mogucnosti da izvrsi adaptacijsku funkciju - adaptaciju zena kao grupe bez iskustva djelovanja u donedavno »muskim« sferama politike i vojske. Da је imao mogucnosti dokraja izvrsiti i svoju potencijalnu integrativnu funkciju, izjednacavanje polozaja zena i muskaraca rezultiralo Ьi promaknucem novih, emancipatorskih kvaliteta. Jedna od novih kvaliteta uspjela se afirmirati u vojsci- to је humanost, nova vrednota koja је postala dijelom sireg vrednosnog sustava. Da је to postignuto i prilikom ulaska zena u КР, zene ne Ьi Ьile integrirane samo u funkciji јасапја i ekspanzije pokreta i ideja koje је artikulirala partija, vec Ьi to pridonijelo i duЬljim promjenama na razini individualne svijesti i izgradnji istinski emancipiranih subjekata nove politike. TRADICIJSKE VREDNOTE U NOVOM KONTEKSTU Postojanje tradicije barem је и istoj mjeri posljedica ogranicenih mogucnosti da је se oslobodi, koliko i posljedica ielje da је se nastavi i odrii. Neosporna је njihova korisnost i potraznja za funkcioniranje i opstanak zajednice. ProЬlem koji nam se ovdje postavlja је, kako ih u situaciji nagle kulturne promjene kada se tisucljetne podjele naoCigled ruse, kada dolazi do svih vrsta transgresija, integrirati i modificirati u okviru jednog novog, egalitarnosti usmjerenog vrednosnog sustava. Promatrat cu kako se transformiraju ideje о zenskim poslovima, pozrtvovnosti i pijetetu i identifikaciji sa slaЬijima, uloga majke kao njegovateljice i odgojiteljice, te poimanje »zenske casti i postenja« - modela i moralnog uzora. Njima pripadajuce vrednote i u tradicijskom svjetonazoru relativno su visoko vrednovane. Spomenut cu i, u svakodnevnom zivotu trazenu, iako ne eksplicitno osoЬito cijenjenu, vrednotu »ljepote i gizdavosti«, te nove funkcije tradicijskih nacina komunikacije. Tradicijski zenski poslovi oduvijek su, uz pripravljanje hrane i odjece, sadrzavali i mnoge teske fizicke poslove na gospodarstvu. U ratnim uvjetima, kada su mnoge porodice ostale bez muske radne snage, zene se uspjesno prihvacaju svih poslova: pored gospodarskih - oranja, sjetve, sjece drveca, prihvacaju se i poslova obnavljanja porusenih kuca, gradnje cesta... Као bolnicarke, one ne njeguju samo ranjenike, vec ih i prenose u dugim i pogiЬeljnim marsevima u sigurne zaklone. Као borci podnose sve teskoce iscrpljujuceg partizanskog ratovanja. No, za razliku od obavljanja teskih poslova u normalnim uvjetima, u novim uvjetima zenama se priznaje potrebna snaga i izdrzljivost za njihovo obavljanje. Ne radi se, dakle, о nekom novom dokazivanju, koliko о prekoracenju tradicijom definiranih radnih zadataka. Unatoc brojnim priznanjima, ipak jos nije odumrlo slaЬije vrednovanje zenskog rada, kao perifernog, manje vrijednog tzv. »zenski« ili »nizi« poslovi. Organizirane u AFZ, z 1ne su osigurale gotovo cjelokupnu opskrbu vojske, kada iza neprijateljske kao i saveznickih vojski stoji Citava razvijena ratna privreda. No, ono sto najdrasticnije ukazuje na potcjenjivanje tog rada је njegovo shvacanje kao »milodarskog«, i sukladno tome, shvacanje organizacije zena kao pomocne organizacije u okviru NOP-a. OsporavajuCi »pomocni« karakter AFZ-a, clan СК КРН Karlo Mrazovic u svom pozdravnom govoru na 1. On poziva zene da se 43 ne zadovolje samo tim pomocnim poslovima »krpanjem ~artizana, oranjem i kopanjem nasih polja« , niti da se samo zadovolJe da posta~u borci s puskom u ruci, ili »politicki bor~i. One ~-rebaJU postati politicki borci tou! ~ 1Stom ~o~oru, к. Vi zene uzgajate djecu u ljubavi prema Ьliznjima, prema domovini i ~scu~ajte iz vasih srca mrznju. Neka nestane mrznje Srba i Hrvata, gradana 1 selpka, jer smo svi jednako doprinijeli u ovoj borbl. ~ne nas~h naroda, te kao motivacija za solidarnu pomoc zenama 1 dJeC1 1z dru~1h krajeva, а majCinstvo, bremenito stvarnim tesk? ~ene ka~ maJke koje vole svoju djecu, koje ih u mukama radaJu 1 odgaJaJU... ~а~ majka, zena zadoЬiva i vlastiti identitet preko svoJe dJ:ce. U tok~, а JOS mnogo vise poslije zavrsetka rata, odaje se pocast »maJkama. Jedno od mnogih oCitovanja fasistickog terora b1lo Је usmJ:ren? «, kOJ1 1zdaзe odbor AFZ SiЬenika u sviЬnju 1942. Zene се tako shvacenu cast osigurati ako npr. О uspjesima takve kampanje protiv »svabobranstva« i dezerterstva u Sloveniji, koju Slovenska protufasisticka zenska zveza vodi »yomocu zena«, govori se ~ pismu njenog Glavnog odbora upucenom Zeni и ЬоrЫ. No ukoliko se pak inzistiranje na vanjstini dogodi u dramaticnim okolnostima, ono zadoblva novu kvalitetu, kao u primjeru koji navodi Mitra Mitrovic. Zelju jedne mlade djevojke iz Kolasina, koju neprijatelji vode na izvrsenje smrtne osude vjesanjem, da se lijepo dotjera, ona istice kao primjer posebnog junastva. Eto tako fasisticki okupat? ~i stavljaju ~od noge ono sto је zeni najsvetije: njezinu' cast. Nije uzalud velikt v? Zar tma tceg plemenitijeg i uzvisenijeg od tog zadatka? ~ljina ukazuje na koristenje simbolicko? Novina u ovom slucaju odnosi se n~ to ~а s~ ze~. ~~ riJeda~ propagandni motiv. Udruzenja oЬicno suprotstavljamo nedobrovoljnim grupiranjima koja zadovoljavaju vise namjena, kao sto su rodЬinske grupe, kaste, drustvene klase i zajednice. Ona obuhvaca ј poJjtjcke jdeale ј norme djelovaпja zajednice. PoJjtjcka је kultura projzvod kolektjvne povjjestj poljtjckog sjstema, аЈј ј zjvotnih historjja claпova sjstema, te је stoga ukorjjenjena podjednako u javnjm zЬivanjjma ј u privatпjm jskustvjma. Iz jzvjestaja Kotarskog komiteta КРН SoJjn od б. Okrиznom komjtetи КРН SpJjt о radu zena, iene Hrvatske... Barjaktarevic и tom tekstи donosi i nekoliko Ьiografija и to vrijeme zivucih tobelija. Меdи ostalim navodi i primjer tobelije rodene 1926. То је Ьiо slucaj i kod Prozora, za vrijeme Cetvrte ofenzive, kada smo nosili sa sobom 4. Htjela sam se boriti za ravnopravnost zena. U interesи fronte muzevno su one podnosile sve teskoce ratnog vremena, nadahnjиjuCi drugove borce, oslobodioce nase domovine. Smotra је to Ьila ljubavi, snage i rada«, Zena и borbl, 1943, br. Put kojim ga је poveo ispravan је, ali trnovit. Nada Stremec postaje, uz Vedи Zagorac, urednica Zene и borbl od broja 11, stиdenog 1944. Ulaskom konkretnih, tjelesnih povijesnih Ьiса otvoren је ujedno prostor razvoju povijesti zena. Pored toga, ona је u neprestanom traganju za novim povijesnim izvorima. Dakako, i dobar dio te nove paradigme moze se oznaciti kao »politicka povijest«. No niti politika vise nije usko odredena kao formalna i neformalna borba za moc. Otvaraju se nova pitanja poput onih koja propituju alokaciju moCi i resursa medu spolovima, kao i drustvene odnose medu njima. Та se nova disciplina nadovezuje na zasade drustvene povijesti, а od samih svojih pocetaka nije se zadovoljavala pukim ispunjavanjem »praznih mjesta« i upisivanjem zena u postojece historiografske kategorije i obrasce. Naime, u dotadasnjoj tradicionalnoj historiografiji njihova »iskustva, aktivnosti i prostori nisu smatrani dostojnima temeljitog istraZivanja«. Neodrzivi su prigovori da povijest zena predstavlja nasilno izdvajanje jedne unutar sebe nehomogene analiticke kategorije kakvu predstavljaju zene. Teoreticarke povijesti zena nisu zanemarile dvostruku igru razlike. »Razlike koje se temelje na kategoriji roda postoje svagdje, no s druge strane njihove konkretne manifestacije nisu iste u svim drustvima: one nisu univerzalne. «9 Varijacije u statusu zena isto su tako mnogobrojne kao i varijacije u statusu muskaraca te se razlikovanja prema kriteriju roda stoga ne smiju izjednacavati s hijerarhijama izvedenima prema istom kriteriju. U pitanju su zanemareni odnosi medu ljudskim ЬiCima i ljudskim grupama. »Zene valja poimati u odnosu - s drugim zenama i s muskarcima- а ne u kategorijama razlikovanja i odvojenosti«lo, upozoravala је americka antropologinja Michelle Zimbalist Rosaldo. OsoЬi­ tu su paznju teorijski radovi posvetili razoblicavanju Ьioloskog determinizma koji implicitno pretpostavlja muskarca kao povijesno Ьiсе, а povijesnu egzistenciju zena svodi na nijemo i vjecno vracanje iste igre izmjene prirodnih ritmova. Spolovi i njihovi odnosi nisu nesto vanpovijesno pred ili nadpovijesno. Razumijevanje znacenja spolova u proslosti nadaje se kao jedan od osnovnih ciljeva istrazivanja. Pojam »rod« uveden је kao posljedica nastojanja da se istakne Ьitno drustvena kvaliteta razlika baziranih na spolu. Scott rod definira kao slozenu kategoriju. Rod је, u prvome redu, konstitutivni element drustvenih odnosa koji su bazirani na percipiranim razlikama medu spolovima, te је upravo rod primarni naCin oznacavanja odnosa moCi. Као konstitutivni element drustvenih odnosa rod, prema Ј. Scott, sadrzi cetiri medusobno povezana elementa: Prvi su element raspolozivi simboli koji u odredenoj kulturi prizivaju mnogostruke i cesto protuslovne reprezentacije - npr. Eva i Djevica Marija kao simboli zene u judeokrscanskoj civilizaciji. Zadatak је povjesnicara da utvrdi koja se od tih simbolickih predodzЬi priziva, kako i u kojem kontekstu. Na drugome su mjestu normativni koncepti koji pokrecu interpretacije znacenja tih simbola, koji nastoje ograniciti i ukljuCiti njihove metaforicke potencijale. Тi su normativni koncepti sadrzani u religioznim, odgojnim, znanstvenim i pravnim doktrinama. Poziciju koja tim konceptima daje prevladavajuCi ton, koja је dominantna u odredenom povijesnom trenutku, oni sankcioniraju kao jedinu mogucu, kao univerzalnu normu. Posljedica је toga da se povijest pise kao da su te l 1' 66 KONJI, ZENE, RATOVI пormativпe pozicije proizvod drиstveпog koпseпzиsa, а пе sиkoba. Teziste је пovih historijskih istrazivaпja па osporavaпjи deklariraпe пepro­ mjeпjivosti, na otkrivaпjи prirode prijepora ili represije koja dovodi do privida bezvremene stalnosti biпarnih reprezeпtacija roda, smatra Ј. Takva vrsta aпalize пе moze izbjeCi problematiziraпje politike drиstveпih iпstitиcija i organizacija - treceg aspekta odпosa roda. Posljedпji aspekt kategorije roda је rodпi ideпtitet. Povjesпicari morajи istraziti samosvojпe пасiпе koпstrukcije toga ideпtiteta i staviti svoje пa­ laze и odпos sa Citavim spektrom aktivпosti drиstveпih orgaпizacija i povijesпo specificпim kиlturпim predodzbama. Rijecjи, istice Јаап Scott, »koпcepti roda иspostavljeпi kao objektivпi skиp refereпci strиkturirajи percepcijи i koпkretпи simbolickи orgaпizacijи Citavog drustveпog zivota. U опој mjeri и kojoj te refereпce иspostavljajи distriЬиcijи moCi razliCitи koпtrolи и pristиpи materijalпim i simbolickim resursima , rod је иvисеп и sam пacrt i koпstrиkcijи moCi kao takve. «12 Bez obzira па razliCite premise i tradicije па koje se pozivajи teorijske elaboracije povijesti zепа i povijesti rodalЗ, орсе је mjesto zakljиcak da spolove i пjihove odпose valja promatrati kao drиstveпe, politicke i kиlturпe eпtitete. »Ne smijemo i пе mozemo ih svesti па Cimbeпike izvaп povijesti, а jos mапје па јеdап, jedпostavпi, ипiformпi, prvoЬitпi ili iпhereпtпi иzrok пastaп­ ka. Istice se da podjedпako пiti rod пiti klasa пе оzпасаvаји homogeпe grиpe, а jos mапје da te kategorije podrazиmijevajи пиzпе solidarne veze. Rod је stovise јеdап od razloga пehomogeпosti klasa, а klase sи јеdап od razloga za пehomogeпost roda. Jovaпka Кесmап, aиtorica prve i jediпe iscrpпe moпografije о zeпama Jиgoslavije и radпickom pokretи i zeпskim orgaпizacijama misleCi time па tzv. »gradaпski« femiпisticki pokret , пalazi пeophodпim obrazloziti па krajи ipak оdЬасепи dilemи »da li ovaj problem istrazivati i obradivati kao роsеЬпи temи ili и okvirи drиgih opstih tema iz istorije radпickog pokreta«. « пе moze predstavljati samo potragи za пekim prethodпo zaпema­ reпim »predmetom«. Njegova је realizacija пezamisliva bez teorijskometodoloske osvijesteпosti, пovog seпziЬiliteta17 za »пevidljive«, zatrte, ,, 1 1 EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA margiпalпe sfere iskиstva i odпosa и seksиalпost; zепе, margiпalci izroпiti ispod sive svih proslosti. Istrazivaпje procesa emaпcipacije zепа, koji svoje prve poticaje пalazi и revolиcioпarпoj paroli »Sloboda, jedпakost, bratstvo« иz- пerijetko brиtalпo- izиzece sestriпstvalS , otvara mogиcпost da istrazimo jedan od zaпemarenih civilizacijsko-povijesпih procesa dиgoga trajaпja. Stovise, proces oslobodenja zепа valja promatrati kao epohalпi proces. Charles Tilly, americki sociolog povijesпe orijentacije, podvrgпиo је kritici pojam drustveпe mijene tvrdeCi da drustveпa promjeпa kao takva пе postoji пiti и пacioпalпim пiti и svjetskim razmjerima. Postoje epohalпi procesi kao прr. Na koji паСiп istrazivanje orgaпizacije zепа moze osvijetliti samи kvalitetu emaпcipatorskih procesa и jedпom drиstvu? Mada пikako пе treba zaпemariti ироzоrепја vodecih teoreticarki povijesti zепа da se опа пе iscrpljиje и povijesti пjihovog orgaпiziranog - javпog i politickog - djelovaпja и »eksklиzivпo mиskom« drиstveпom prostorи , problematiziraпje odпosa orgaпizacijskog modela i ciljeva orgaпizacije zепа moze pruziti relevaпtпe spozпaje о kvaliteti i dosezima toga procesa. Uпарrеdији li иcestale transformacije orgaпizacijskog modela AFZ-a и periodи od 1945. Koji sи orgaпizacijski resursi i opcije Ьili па raspolagaпjи samim zeпama za artikиliraпje strategije vlastitog oslobodeпja od specificпe spolпe diskrimiпacije? RekoпstruirajиCi иcestale promjeпe orgaпizacijskog modela AFZ-a, koje sи иslijedile kao reakcija na пјеziпи orgaпizacijskи okoliпи и prvom redи Komипistickи partijи i »паrоdпи vlast« , zelim иtvrditi stирапј aиtonomije kojim је AFZ raspolagala pri formиliraпjи svojih ciljeva, strategije i taktika и mijeпama drиstva koje sи deklarativпo na ideologijskoj ravni Ьile пeizvedive bez radikalпog pomaka и drиstveпom polozajи zепе. Da li је orgaпizacijsko иstrojstvo AFZ-a pruzalo potrebaп prostor i adekvataп stирапј drиstveпe moCi za ostvareпje emaпcipacije г 68 KONJI, ZENE, RATOVI EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA 69 -l 1 1 u zemlji opustosenoj ratnim razaranjima, nerazvijenoj i duboko prozetoj patrijarhalnom kulturom ciji је sastavni dio i politicka kultura? Pri utvrdivanju meduodnosa ovih razina posluzit cu se nekim iskustvima historijski orijentirane sociologije. Ovako odreden interes za »zivot organizacije« istrazivanje situira u ozracje jos jedne humanisticke discipline: etnologije. U proucavanju kompleksnih drustava suvremena etnologija morala је razviti senziЬilitet za »istrazivanje odnosa dijelova i cjeline, globalnih kultura i subkultura, vodecih slojeva i onih podredenih, kulture kao sustava i kultura kao podsustava, odnosa velikih ideja i malih pogleda na svijet, odnosa povijesti... «, istice Dunja Rihtman-Augustin. Mrezna analiza otkriva beskonacan izvor vlasti u drustvu... »Predmet« се se oЬlikovati, postati »citljiv«, tek kroz raster odabrane teorijsko-metodoloske vizure. Uvijek analiziramo ono sto mozemo vidjeti lacanovski regard koji uocava nove dimenzije, а ne »otkriva« stvari , а to је videnje, zauzvrat, odredeno analitickom »podatnoscu« materijala, narocito kod tako eluzivnog »predmeta« poput »nevidljivih« - zanemarenih povijesnih Cinjenica. Prema misljenju Thede Skocpol, upravo praksa analiticke povijesno orijentirane sociologije namece in- tiinniji dijalog s povijesnim Cinjenicama evidence nego sto је za to kadra interpretativna povijesno orijentirana sociologija ili primjena modela na odredeni povijesni slucaj. »Stoga dobra historijski orijentirana sociologija о zblljskim preokupacijama stvarnosti moze progovoriti na mnogo smisleniji nacin od usko fokusiranih empirijskih studija koje se dice svojom 'politickom relevantnoscu' «. Jer sa svakom sadasnjosti moie и nepovrat isceznиti slika proslosti, и kojoj ona nije znala prepoznati sebe. Vise nego dvostruka razlika izmedu nepismenih zena i muskaraca 1953. »Bez skole« је jos uvijek vise od polovice zenske populacije starije od 10 godina, а maksimalna koncentracija skolovanih nalazi se u kategoriji s osnovnim obrazovanjem. Tabela 11: Zensko stanovnistvo staro 1о i vise godina prema skolskoj spremi u % Srblja Ukupno svega Ша Srblja Vojvo- Kosmet dina Hrvat- Slove- Bosna Make- С гnа donija Gora nija i ska Неге е- govina Sto vec na prvi pogled odaje ovakav »grupni portret«? Zene и osvajanje socijalizma polaze s pozicija najnerazvijenijih medu nerazvijenima. One su najmanje pismene, najslaЬije obrazovane, opterecene ucestalim i pogiЬeljnim reproduktivnim radom, fizickim radom и poljoprivredi i nekvalificiranim radom u ostalim privrednim granama. Podaci navedeni u ovih trinaest tabela moCi се takoder, pored puke informacije о trendovima, poslиziti i kao referentni okvir za usporedbe s podacima koji се Ьiti prikazivani u daljnjem tekstu. Njih su samoprijegomim marom i zavidnom иstrajnoscи prikupljale aktivistkinje organizacija zena - od njezinih najnizih, do najvisih odbora. Ukupno 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Bez skole 51,9 55,8 60,6 33,4 82,5 37,1 14,6 80,7 60,1 62,8 Osnovna skola 40,1 35,7 31,0 56,2 13,5 53,6 73,2 15,5 33,6 30,7 Niza srednja skola za opste obrazovanje 3,7 3,9 3,3 6,4 1,0 4,6 4,7 1,7 2,5 3,1 Niza strucna skola 1,6 1,5 1,6 1,3 0,6 1,5 3,7 1,2 1,0 1,4 Srednja strucna skola 1,2 1,2 1,3 1,З 0,4 1,5 2,5 0,6 0,7 0,8 0,2 0,5 0,6 ANTIFASISTICКA FRONTA ZENA: ORGANIZACIJA ZA EMANCIPACIJU Srednja skola za opste obrazovanje 0,9 1'1 0,6 0,1 0,1 0,8 0,7 Fakulteti, visoke i vise skole 0,3 0,3 0,4 0,2 0,0 0,3 0,3 О, 1 О, 1 О, 1 Nepoznato 0,6 0,8 0,6 0,7 1,9 0,7 0,2 0,0 1,5 0,5 П. Tabela 12: Clanice radnickih savjeta u % Srblja Ukupno 1 svega Vojvodina Kosmet Hrvatska Slovenija Bosna i Hercegovina Make- Crna Gora donija 1952 14,0 11,5 15,9 21,8 10,3 6,8 13,4 1953 15,8 13,9 16,9 23,9 12,1 7,8 13,5 lzvor: Statisticki Ьilten, nav. DIO POKRET 1 POREDAK Posljednje dvije tabele prikazuju zastupljenost zena u radnickom samoupravljanju clanice radnickih savjeta i upravnih odbora , koja znatno zaostaje za njihovom zastupljenoscu u radnoj snazi. Da li се AFZ u posve novoj povijesnoj poziciji i ulozi moCi pomiriti i dalje ra~ijati proturjecne tradicije koje sam nazvala feministickom i socijalistickom na koje se nadovezиje? Naime, gradanski zenski pokret djelovao је u okvirima postojeceg poretka, iako se prema njemи odredivao kriticki. Feministkinje su zahtijevale ravnopravno ukljuCivanje zena u poredak i borile se protiv njihove diskriminacije. Cilj је meduratnog gradanskog zenskog pokreta Ьiо humanizacija, daljnje izgradivanje poretka ukljиcivanjem zena и sve sfere politickog, drustvenog i privrednog zivota. Ravnopravnost Ьi, prema ocekivanjima feministkinja, znacajno pridonijela uspostavljanju drugaCije ravnoteze snaga, otvorila pиtove demokratizacije drustva oslobodivsi neslиcene koliCine zapretane energije. Ovu је tradiciju zenskog pokreta, prema predlozenoj tipologiji organiziranog djelovanja zena157 moguce opisati kao reprezentativnu varijantu reformistickog feminizma. »Zensko pitanje« slиzilo је kao katalizator, moЬilizacijska taktika za pridoЬivanje podrske zena »zenskih masa« pri obaranjи postojeceg poretka. Teorijski izvedeno iz klasnog pitanja i njemи podredeno 158, zensko је pitanje, prema marksisticko-lenjinistickoj ideologiji, imalo Ьiti rijeseno revolиcionarnom smjenom vlasti. Projekt radikalne drиstvene promjene nije Ьiо promisljan sa stanovista zena kao politickih sиbjekata ili interesne grиpe, vec kao dijela radnicke klase. PrepoznavajиCi svoj legitimitet и »opozicionoj«, socijalistickoj tradiciji, а organizacijski иklopljena и Jedinstveni narodnooslobodilacki front JNOF , иspostavljanjem nove »revolиcionarne« vlasti и ime radnicke klase AFZ se nasla и njezinom ozracjи, postavsi tako i sama dio poretka. Naime, samim Cinom »oslobodenja« zemlje istovremeno је izvrsena i smjena vlasti. U njoj је КРЈ kao rиkovodeca snaga иspjesno okoncane nacionalno oslobodilacke borbe, koja је istovremeno imala i snazne elemente gradanskog rata, stekla znacajne prednosti pred svojim politickim takmacima. Komиnisticka је partija tijekom rata pocela izgradivati novu drzavnи vlast. Nakon rata ona vec izgradenи vlast, koja se nastavila и drzavnom aparatи Demokratske Fedarativne Jиgoslavije, tek naizgled dijeli s dijelovima gradanskih partija koje se nisи »kompromitirale« suradиjиCi s neprijateljem. Тime sи Ьili prividno zadovoljeni zahtjevi saveznika konferencija na Jalti 4-11. Na tim startnim osnovama, prema ocjeni povjesnicara Dиsana Bilandzica, »rиkovodstvo КРЈ је imalo gotovo neogranicenи mogиcnost da иtvrdиje politikи drustvenog razvoja Jиgoslavije. U povijesti se rijetko stjece tako evrsta i nepodijeljena vlast и rиkama jednog revolиcionarnog pokreta: svi organi vlasti zakonodavni i izvrsni, vojska i milicija, sigurnost i sиdstvo - Ьili sи bez izиzetka evrsto и rukama КРЈ. Njezini Clanovi Ьili sи gotovo na svim kljиcnim funkcijama mehanizma vlasti... Istovremeno, pak, svim се raspolozivim sredstvima, КРЈ onemogиcavati djelovanje »lojalnoj opoziciji«. Narodni front Jиgoslavije EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA 109 NFJ , и Cijim okvirima i sama djelиje, osnovan је na kongresи JNOF-a 5-7. Posebnost је te koalicije Ьila da sи sve one priznavale rиkovodecи иlоgи КРЈ и NFJ. No, glavnи snagи NFJ cinile sи tzv. U dokиmentima Narodnog fronta Ьila је иglavnom sadrzana platforma КРЈ,163 ali partija је i и novim иvjetima djelovala na stari nacin- kao kadrovska, роlи ilegalna, strogo hijerarhijska i monolitna organizacija zasnovna na apsolиtnoj lojalnosti i poslиsnosti clanstva. Iako djelиje s pozicija poretka, NF raЬi diskurs pokreta predstavljajиCi se kao splet dobrovoljnih interesnih organizacija razliCitih drиstvenih grupa рориt omladine, zena, radnika i namjestenika, i sl. U stvarnosti, pak, »to је Ьiо риt i nacin indoktrinacije sirokih narodnih masa ideologijom i politikom Partije, а и isto vrijeme i риt njihovog aktiviziranja na ostvarivanjи programa Partije. «164 Narodni front, dakle, nije imao fиn­ kcijи »agregacije i artikиlacije interesa, vec funkcijи izrazavanja monolitnosti, moЬilizacije i integracije masa oko ideje interesnog jedinstva radnih masa«. Ovakav zakljиcak potkrepljиjи i brojne slicnosti razlicitih masovnih organizacija. Prva је slicnost иoCljiva и samom cinи odbacivanja »starih«, tocnije, nekomиnistickih dijelova vlastitih tradicija. Nelagoda spram starog sindikalizma166, primjerice, иspore­ diva је sa stalnim strahom od »feministickih zastranjivanja« prisиtnim и AFZ-и. Kod citavog NF osporava se klasicni koalicioni karakter167 koji је иоСi i tokom Drugog svjetskog rata Ьiо znacajan Cimbenik moЬili­ zacije ljиdi razlicitih politickih иvjerenja i klasne pripadnosti na antifasistickim osnovama. Nadalje, и svim se masovnim organizacijama isticao zaseban polozaj Clanova КРЈ. Komиnisti sи personificirali model »иzor­ nog frontovca« i иjedno zaиzimali najvise hijerarhijske pozicije и NF. »Predsjednici narodnih odbora i sekretari partijskih organizacija istodobno sи predsjednici ili tajnici odbora fronta«. Neznatni stиpanj drиstvene moCi i иtјесаја а oCito i иgleda masovnih organizacija ogledao se и »potcjenjivanjи« rada и njima od strane komи­ nista koji sи se, bez obzira na vlastiti hijerarhijski polozaj и ХРЈ, identificirali sa stvarnom, djelatnom, drustvenom moCi vlastite partije. Sami se komиnisti neprestano samokriticki osvrcи na takve tendencije koje imajи za posljedicи »izbjegavanje rada« clanova КР и masovnim organizacijama. »Dиpliranje и radи«, kako sи taj proЬlem, zigosиCi ga, imenovale diskи­ sije и okvirima AFZ-a, oCigledno је dovodilo do stalnih Ьlokada и sistemи i povecavalo njegovu redиndancijи. Masovne organizacije, masovno drustvo... Drzavno vodstvo nastojalo је и neposrednom poslijeratnom razdoЬljи politickom propagandom173 иvjeriti domacи i medиnarodnи javnost da је КРЈ samo prva medи jednakima na politickoj sceni. Pri naglasavanjи neophodnosti politicke participacije svih gradana и procesи »obnove i izgradnje«, onodobni politicki diskurs zapravo parafrazira osnovnи idejи masovnog drиstva: gradani ne mogи иtjecati na politikи drzave ako ne pripadajи politicki relevantnim grupama174. Odnos pojedinca i centralnog aparata vlasti klasicna је socioloska tema. Vec је Emile Durkheim, davno prije nastanka modernog totalitarizma, иpozoravao na odnos masovnog drustva i diktature. Smatrao је da је, иkoliko ljиdi svojи jedinи opcenitost nalaze и drzavi, neminovan raspad drиstva na izolirane, atomizirane individиe. »Nacija se moze ocиva­ ti samo tako sto се izmedи drzave i individиa postojati сео niz sekиn­ darnih grиpa koje sи dovoljno Ьlizи da individиe privukи и svoje podrиcje akcije i na taj naCin ih baciti и opsti tok socijalnog zivota... Ј ORGANIZACIJA ' 111 Hipertrofirana drzava је prisiljena da иgnjetava i obиhvata... «175 KomentirajиCi ovu Durkheimovu tezи, sociolog Vladimir Arzensek domece da »sekиndarne grupe« - sistem organizacija - morajи posjedovati odredene karakteristike da Ьi Ьile sposobne posredovati izmedи individиa i drzave, odnosno drugih centara moCi. U prvom redи one morajи imati »izvore moCi koji sи nezavisni od centralnog tela а moc tih grиpa mora Ьiti prilicna и poredenjи sa centrom. Samo snazne i aиtonomne grupe mogи delovati kao centri kontramoci i kao nezavisni izvor komиnikacije medи svojim clanovima, te na taj naCin eliminisati drиstvo kao masи nemocnih, izolovanih pojedinaca. Robert Michels opisao је oligarhijи и dobrovoljnim иdruzenjima i politickim strankama, иtvrdivsi da dominacija organizacijskog aparata, и komЬinaciji s pasivnoscи clanstva, odrzava oligarhijskи kontrolи. Naime, Lenjin се se iz istih razloga zalagati za partijи profesionalnih revolиcionara. U daljnjem povijesnom slijedи dogadaja, staljinisticka, totalitarna, definicija odnosa drиstva i drzave, kao i definicija transmisione fиnkcije svih organiziranih strиktura odredit се razvoj realnog socijalizma, smatra Arzensek. »Totalitarna drustva sи participativna drиstva и okvirи politickog monizma; zato njihove organizacije imajи specificnи funkcijи. Pozeljno је da је stanovnistvo organizaciono иkljиceno, ali tи nije rec о nastojanjи da se prodиЬi demokratija и organizacijama i celokиpnom drиstvu, vec о saznanjи da је mиltiplikacijom kontrolisanih aktivnosti mogиce povecati indoktrinacijи stanovnistva i na taj nacin smanjiti ravnodиsnost i otpor u kriznim sitиacijama. «179 Ovo Arzensekovo odredenje totalitarnog drиstva koje и prvi plan stavlja pojmove: »organizaciono иkljиCivanje« stanovnistva - politicki monizam - krizи, vrlo vjerodostojno opisиje mjesto, zadacи i fиnkcionira­ nje masovnih organizacija и Jtigoslaviji и prvom poslijeratnom periodи. «l80 Franz Neumann, jedan od najprominentnijih teoreticara autoritarnih sistema, u svojim Biijeskama uz teoriju diktaturel8l definira totalitarizam kao tip politickog rezima koji је moguce odrediti pomocu pet elemenata. То su: 1 zamjena pravne drzave policijskom; 2 koncentracija moCi na naCin koji iskljucuje mehanizme podjele vlasti ili dekoncentraciju moCi karakteristicnu za liЬeralno-demokratske rezime podjela vlasti na zakonodavnu, izvrsnu i sudsku, uz postojanje visestranackog sistema ; 3 postojanje monopolisticke partije; 4 brisanje razlike izmedu drustva i drzave zamjena pluralistickih nepluralistickim sredstvima drustvene kontrole ; 5 teror182. Za nas је zanimljivo Neumannovo shvacanje masovnih organizacija kao jedne od metoda nepluralisticke kontrole nad drustvom. »Sinkroniziranje svih drustvenih organizacija«, jedna је od tih metoda, а ona omogucava »Stvaranje stupnjevane elite koja vladajuCima omogucuje unutrasnju kontrolu masa i da prikriju izvanjsku manipulaciju, tj. Takoder i u slucaju »atomiziranja i izoliranja pojedinca« instrumentalne su »nediferencirane masovne organizacije«. One su nametnute pojedincima nakon sto је uslijedila destrukcija »ili barem slaЬljenje drustvenih jedinica utemeljenih Ьio­ logijom obitelj , tradicijom, religijom, ili sudjelovanjem u radu i razono d1. Tragovi na marginama teksta povijesti Ukoliko је AFZ tek jedna od partijski usmjeravanih i kontroliranih masovnih organizacija, jesu li historiografski radovi nasli naCina i interesa da uoce njezine eventualne posebnosti? Podudarnost platforme КРЈ i Narodnog fronta i u njemu sadrzanih masovnih organizacija iz prvih poslijeratnih godina omogucavala је, prema Bilandzicu, indoktrinaciju ideologijom i politikom Partije, koja је sluzila dirigiranom aktiviziranju na ostvarenju programa Partije. Njihov је zadatak, pored moЬilizacijskog i integrativnog, Ьiо i »idejnoobrazovni«: »... AFZ igra narocito vaznu ulogu u vaspitavanju zena i dece u duhu socijalizma«. Navedeni radovi, reprezentativni za znanstveno »razmatranje« uloge AFZ--a, ostavljaju је na margini teksta povijesti, onog teksta koji nastoji rekonstruirati i analizirati dominantni govor moCi. Ј edno od mogucih obrazlozenja zbog cega је AFZ nevidljiva u takvom shvacanju povijesti nalazi se u implicitnom i teorijski nereflektiranom shvacanju kategorije drustvene moCi. Sva su, naime, ova istrazivanja proslosti zasnovana na poimanju drustvene moci u skladu s teorijom zero sum game, kao fiksne velicine, neizbjezno jednodimenzionalna. Najopcenitija zamjerka koja se uvrijezenom »nipodastavanju« AFZ а vjerojatno i drugih masovnih organizacija u tom periodu moze uputiti је ignoriranje rezidualnog podrucja slobode, nerijetko i samovolje, u njihovom djelovanju pri ozivotvorenju »visih« partijskih direktiva. No ukoliko AFZ promatramo kao jednog od aktera, drustvenu mrezu upletenu u razgranati splet ostalih mreza gotovo svi odrasli clanovi drustva su »organizirani«, ne zaboravimo! »Sociolozi cesto govore о moCi kao о funkciji pozicije Ьilo u nekoj hijerarhiji meduzavisnih uloga ili statusa, ili neke druge strateske lokacije unutar skupa odnosa. «188 U okviru pristupa koji predlaze mrezna analiza moc se razmatra u odnosu prema polozaju ili lociranosti u strukturi drustvenih mreza. Drugim rijeCima, organizaciju zena i njezinu drustvenu moc - njezinu samoreprezentaciju, utjecaj, ugled, i sl. То podrazumijeva istrajnu sumnjieavost naspram ideoloskog diskursa koji се prvo implicitno, zatim eksplicitno isticati iskljuCivi monopol КРЈ u regulaciji i rjesavanju svih drustvenih pitanja, а kojeg usvaja i reproducira sama organizacija zena. Prvi се obuhvatiti mijene nacrta organizacijskog ustrojstva i promjenjivu srecu njegovog funkcioniranja. Drugi се dio podrobnije analizirati vec naznaceni odnos AFZ-a i КРЈ, dok се treCi dio predstavljati njihovo suceljavanje. Nastojat cu prema arhivskim izvorima rekonstruirati zivot organizacije - frustracije, napetosti, ogranicenja, ali i tragati za inovativnim ponasanjem - koji se javljaju kako unutar hijerarhijske mreze AFZ, ali i u odnosu na organizacijsku okolinu. U rekonstrukciji i analizi organizacijskog ustrojstva AFZ-a kao izvori posluzit се materijali zapisnici, izvjestaji, okruznice visih odbora AFZ-a Glavni odbor AFZ-a Hrvatske i Centralni odbor AFZ-a Jugoslavije , te zapisnici odrzanih kongresa, sjednica Izvrsnog odbora AFZ-a Jugoslavije, plenumi GO-a i sl. Pandan obrasca komunikacije visih s nizim odborima i vice versa predstavlja komunikacija AFZ-a s КР. OCituje se hijerarhijska priroda odnosa isprva prikriveno, da Ьi se kasnije vehementno afirmirala koja ukazuje na zadanu poziciju organizacije zena u sistemu drustvene moCi. Posebno isticanje i analiziranje ovog odnosa а ne izdvajanje npr. Upravo zbog toga sacuvani zapisnici partijske celije pri GO AFZH а imam razloga EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA 115 za sumnju da mnogi nisu sacuvani ili su iz razloga konspirativnosti vrlo shematski vodeni propustaju vise takozvanog »zivota« meduljudski odnosi, emocije, ра i strasti, svakodnevica, tijelo od zЬira svih ostalih dokumenata. Razmatranja о »zivotu organizacije« temeljit се se na izvorima koji ocrtavaju diskusije nizih odbora »na terenu« i njihovim izvjestajima visim odborima. Pogled izvana potrazit cu u izvjestajima raznih komisija ili pojedinaca delegiranih za inspekciju »terena«. Кriticko-in­ formativni diskurs prevladava kod iznosenja teskoca i nedoumica u vlastitim sredinama. On se »proЬija« i u izvjestajima nadredenima, no na toj ravni komunikacije dolazi i do upotrebe reprezentativnog diskursa u skladu s pretpostavljenim ocekivanjima visih odbora, NF, »komiteta«.... Nije na odmet opetovati upozorenje: nikada ne smetnuti s uma da se nalazimo usred igre iskrivljenih ogledala. Као izvori za analizu kampanja posluzit се mi direktivna pisma koja visim odborima upucuju instance vlasti, а oni ih preraduju i upucuju na teren nizim odborima , te povratnih izvjestaja nizih odbora о ucinjenom. Naime, cuveni је francuski povjesnicar Marc Bloch naglasavao: »Jedinstvo mjesta potpuno је nepokorno. Samo jedinstveni problem konstituira centralni fokus«. Vrijeme је to snaznih zamaha »metlom historije«, kada se jos nereflektirano, tek nasluceno »novo«, iscahuruje iz raskosnih nada, iz velikih sveobuhvatnih vizija »boljeg sutra«. I ne samo organizacije stvarane su bez statutarnih nacrta, domisljenih piktograma zamisljenih hijerarhijskih struktura i funkcija. Stoga nas ne smije cuditi sto niti marne aktivistkinje AFZ-a, kao niti njihovi »znacajni drugi«, tome ne posvecuju mnogo paznje. U пjima se reprezeпta­ tivпim diskursom orgaпizacija zепа пeиmorno legitimira kao dio sire iп­ stitиcioпalпe mreze, sastavпi dio пovog poretka, ali i kao samosvojпa orgaпizacijska mreza. Izradom modela pokиsala sam rekoпstruirati јеdпи »objektivпи« strukturи, ogoljelи od strasti, zelja i иtopijskih паdа pojediпacпih aktivistkiпja orgaпizacije. Rekoпstrиirala sam ih па temeljи pomaka и diskursи koji rabe, ЬиdиСi da је иpravo diskurs - пасiп па koji pisemo i govorimo - kadar odraziti strukturи moCi и drиstvu. Takav pristиp, pored ostalog, obecava i visi stирапј apstrakcije. Naime, koristeCi kompletпi poslijeratпi arhivski foпd AFZ-a Hrvatske moguce је zakljиCivati о teпdeпcijama Ьitпim za Citav jиgoslaveпski AFZ-a, budиCi da sи пjegov sastavпi dio i zaprimljeпe оsпоvпе smjernice i koп­ kretпe direktive koje se u tom strogo koпtroliraпom vremeпи razradиjи и savezпom rиkovodstvu - Ceпtralпom odborи AFZ--a iz Beograda. IzпoseCi пacrte orgaпizacijskih modela AFZ-a пastojat си proЬlema­ tizirati odпos orgaпizacijskog modela i ciljeva orgaпizacije zепа и mijeпama drиstva. Pri tome си poCi od tvrdпje Воппiе Ericksoп da razliciti modeli strukture пaglasavajи razliCite aspekte drustveпih mreza, i stoga vode poпesto razliCitim predvidaпjima о иsaglasavaпjи stavova medи mrezama. U kojoj је mjeri паСiп па koji је orgaпizacija zasпovaпa паkоп 1945. Ьiо iпstrumeпtalaп za poticaпje emaпcipacije zепа kao drustveпog procesa dиgog trajaпja? Koji sи orgaпizacijski resursi i opcije Ьili па raspolagaпjи zeпama samima da artikиlirajи strategije vlastitog oslobodeпja od specificпe spolпe diskrimiпacije? Kojim је stиpпjem aи­ toпomije raspolagala AFZ formиlirajиCi svoje ciljeve, strategije i taktike и mijeпama drиstva koje sи, kao јеdпи od svojih pretpostavki, пalagale EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA 117 radikalпe pomake и polozajи zепа? Da li је orgaпizacijsko иstrojstvo AFZ--a pruzalo potrebaп prostor i adekvataп stирапј drиstveпe moCi za ostvareпje tog cilja и zemlji opиstoseпoj ratпim razaraпjima, пerazvijeпoj i dиboko prozetoj patrijarhalпom kulturom? »Uciti, uciti, i samo uciti... «: Odgojni model AFZ--a 1945-1947.... Svaka kuharica, ergo, svaka zепа. Iпdikativпo је da пajmjerodavпiji stavovi о sиdЬiпi orgaпizacije zепа и poslijeratпom razdoЬljи dolaze s pozicijf~ и kojoj је koпceпtriraпa maksimalпa koliciпa drиstveпe moCi - iz kaпcelarije Ceпtralпog komiteta КРЈ, и cije se ime oglasio Aleksaпdar Raпkovic. U pismи koje се se s dиzпim pijetetom пadalje citirati и dokиmeпtima AFZ па svim raziпama stoji bezprizivпa осјепа: »Ро zavrsetkи rata aktivпost zепа пе sme i пе moze prestati«. Forma pokreta »izbegavati svako krиto ceпtralizovaпje samog rada i sto vise razvijati iпicijativu odozdo« рrосје­ пјије se kao optimalпa za privlaceпje zепа, а pri tom se пaglasava da »AFZ пiје orgaпizacija роtСiпјепа NOF-и, ali ти pomaze svim sredstvima kojima raspolaze«. Zadatak је КР, pored ostalog, da za rad »и AFZ moЬilise sto veCi broj partijki« па rиkovodeCim dиzпostima. Zadaci sи veoma opceпiti: - koпsolidacija revolиcioпarne vlasti borba protiv ostataka пeprija­ telja, »reakcije« i »protипarodпih elemeпata«- crne burze, spekиlaпa­ ta, ilegalпog podizaпja сiјепа, i sl. Upravo iz te dvojakosti proizlaze posebni zadaci organizacije zena. U samoj su pretpostavci opstojanja AFZ-a specificni deficiti, nedostaci zena. То Ьi mogle Ьiti »Zaostalost«, »indiferentnost«, kako ih је imenovala jos Юаrа Zetkin, ili pak neobrazovanost nepismenost, niska kvalifikacijska struktura ili zdravstveno-higijenska kultura. No ne treba zanemariti niti neke implicirane »prirodne« predispozicije koje се zene staviti u »sluzbu naroda« posredstvom svoje organizacije. Upravo su ove dvije grupe specificnosti rad na seЬi i za sebe, dakle, emancipacija, te pretpostavljena predilekcija za rad za druge - za drzavu, ali i one nemocne i potreЬite izvor stalnih proturjecnosti s kojima se organizacija zena neprestano suocava. Kako uskladiti potrebe zena kao specificne interesne grupe sa »sirim« drustvenim interesima? Upravo ta се se napetost ogledati, ali i nastojati razrijesiti, u modelima organizacijskog ustrojstva AFZ-a. Nacin na koji се AFZ osigurati provodenje postavljenih zadataka podrucje је njezine slobodne inicijative. Slika 1: Teritorijalni princip organizacijske strukture AFZ-a 197 Centralni odbor Jugoslavija Glavni odbor repuЬlike oЬlasni okruzni kotarski ODBORI: JEZGRA AКТIVISTКINJA seoski, gradski, ulicni Pri tome se takoder naglasava da је Citavu organizaciju potrebno do gore jos vise povezati s odborima Narodnog fronta, te razviti najsiru propagandu za upisivanje u Narodni front«. Parola о organizacijskoj cvrstini Ьila је na terenu razlicito tumacena. U nekim se organizacijama prikuplja clanarina za AFZ, u drugima dobrovoljni prilozi, а u nekima оЬоје. Podaci koji su kriticki razmatrani na sastanku tajnica okruznih odbora govore, primjerice, da su u Slavoniji neki odbori AFZ-a uvodili samoinicijativno kazne u novcu i namirnicama za zene koje nisu dolazile na sastanke. Tako се jedna od Clanica GO AFZH izjaviti: »AFZ nema nekih svojih posebnih zadataka, nego on kao sastavni dio Fronta treba da ostvari najuzu suradnju s narodnim vlastima... «202 Slicno rezonira i Anka Berus, »pocasna« funkcionerka AFZ-a: Organizacije AFZ nemaju nikakve odvojene linije, ali s druge strane one treba da imaju takvu organizacionu evrstinu, da mogu osigurati ukljuCivanje ра i posljednje zene и орсе narodni rad i ispunjenje орсе narodnih zadataka. ProЬlem se trebao razrijesiti u tipu organizacijskog ustrojstva koji sam nazvala odgojni model. Cinjenica da је organizacijsku strukturu moguce prikazati kao piramidu sa sirokom bazom potencijalno је to svaka, »ра i posljednja zena« Ciji је vrh takoder moguce nedvosmisleno utvrditi, navodi na zakljucak da mozemo pretpostaviti izvjestan stupanj organizacijske autonomije. Na to ukazuje i cinjenica da su jasno naznacene i dvije linije unutarorganizacijske komunikacije: vertikalna i horizontalna. Prva se 120 KONJI, ZENE, RATOVI EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA proteze u dva pravca- od nizih ka visim hijerarhijskim razinama i vice versa. Odbornice su, pak, Ьile duzne slati pismene izvjestaje predsjednicama respektivnih odbora gradskih, kotarskih, okruznih , dok se od istih predsjednica ocekuje da salju elaborirane poslanice visem rukovodstvu svakih tjedan do deset dana. Pored toga, horizontalnu ravan komunikacije osiguravaju i razlicite brosure, tjedna zenska radio emisija Radio Zagreba , а postojala је i zenska knjizara na Trgu RepuЬlike u Zagrebu koja је distriЬuirala brojna izdanja AFZ-a. AFZ, i kao dio pobjedonosnog poretka, ipak dijeli sudЬinu zena. Na terenu se na nји gleda »S omalovazavanjem«, а posljedica је toga da pojedine aktivistkinje »ne vole raditi sa zenama«207; kod zena se opaza »osjecaj manje vrijednosti« unatoc Ustavom zagarantirane ravnopravnosti. Tako primjerice tajnica Kotarskog odbora iz Vinkovaca s mnogo nelagode izvjestava GO kako treba i dalje odrzavati sastanke samo sa zenama gdje је rad AFZ slab, gdje se zene ustrиcavajи da odlaze na sastanke s mиs­ karcima, dok и drugim selima gdje је rad AFZ-a na prilicnoj visini i gdje sи zene shvatile da sи i one dio fronta i da one nemajи svojih posebnih zadataka izvan fronta treba da dolaze na sastanke fronta... Isprva se ро oЬlasnim i okruznim odborima formiraju tri sekcije: propagandna, kulturno-prosvjetna i socijalna, dok се se nadalje njihov broj uvecavati proporcionalno sa zahtjevima za »raznolikoscu i gipkoscu« u radu organizacije zena205. Uputstva za rad sekcija naglasavaju da se u svom djelovanju trebaju povezivati s odgovarajuCim nadlestvima pri organima vlasti npr. No u ponekom se izvjestaju ono tumaci cinjenicom da su tada aktivne drugarice nakon 1945. »presle na druge zadatke« i prestale radom sa zenama. No i kada procjenjuju uspjehe u radu, aktivistkinje su samokriticne. Prema орсој ocjeni AFZ је najvece uspjehe zaЬiljezila na planu socijalnih aktivnosti prvenstveno u raznim oЬlicima zbrinjavanje djece i 122 KONJI, ZENE, RATOVI »kampanjama« za obnovu zemlje dobrovoljni radovi. Takve akcije ocjenjuju se kao Cisto »zenske akcije«, »takoreCi humanitarne akcije« pri kojima је zakazalo »vaspitanje«. Nas rad medи zenama na sme da ostane na prvom stepenи pojedinih akcija, ne sme da se razblja na sиve i prakticne sitne radove, nego mora da иzdize иvek nove aktivne zene и politicki pokret, и drzavni aparat, и pr6dиkcijи. No Ьlokada је nastupala sa zahtjevima da se djelovanje AFZ-a podredi NF-u. On је, pak, puka transmisija КР, sto se ne istice na masovnim sastancima Clanica iz baze, ali о сети pomno vode racuna vise hijerarhijske instance. О tome svjedoCi i poimanje uloge GO-a iz 1947. Glavni odbor treba da povezиje rad pojedinih organizacija AFZ, da prenosi iskиstva и radи i organizacionim formama. I tajnice odbora na terenu vjerojatno su znale pokazivati znakove nepozeljne »samosvijesti« »nisu clanovi odbora N. Pred kraj ovog razdoЬlja zamjetno је opadanje aktivnosti i »masovnosti« organizacije. Samo u Hrvatskoj prestao је rad odbora AFZ-a u 1500 sela u kojima su djelovali za vrijeme NOB-e. Stoga ne smije cuditi samokriticki osvrt Cane Babovic, predsjednice СО AFZ Jugoslavije na taj, ро svemu sudeCi, opcejugoslavenski trend:... AFZ nije иspela siroko obиhvatiti zene na sиdelovanjи и svakodnevnom politickom, drиstve­ nom i privrednom zivotи zemlje. Drиga је stvar, sto mi nemamo necega posebnoga, specificnoga, neko pitanje za koje Ьi se mi kao iene trebale boriti. EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA 123 Ostaje otvoreno pitanje da li је vec 1947. Treniranje strogoce: Direktivni model AFZ-a 1948-1949 Godina је zapocela radno. Naime, sredinom prethodne godine donesen је, ро uzoru na sovjetske »pjatiljetke«, Zakon о petogodisnjem razvitku narodne privrede FNRJ za period 1947- 1951. Josip Broz Тito izabran је za predsjednika NFJ. I bez »povijesnog NE« koje се uslijediti sredinom godine, 1948. U svojoj periodizaciji poslijeratne povijesti Dusan Bilandzic uzima је kao pocetak »Velike prekretnice 1948-1953 «. То је u prvom redu »tendencija Ьirokracije da se od sluge drustva pretvori u njegovog gospodara«. Birokracija koju Bilandzic analiticki ne situira u socijalnu strukturu, niti ne identificira u univerzumu politickih aktera је kao glavna drustvena snaga »uvela monopol na idejno-politicki zivot drustva«. Ekstremni egalitarizam u shvacanju raspodjele dohotka prema radu, uz cijenu usporenijeg materijalnog razvitka drustva pogodovao је, i Ьiо ostvariv, tek uz jacanje drzavne vlasti, dok је poluvojni princip organizacije i funkcioniranja radnicke partije, prema Bilandzicu, treCi Cinilac koji је stimulirao proces stvaranja etatisticke ekonomske strukture. U radnim kolektivima javljaju se prvi znaci opadanja proizvodnje i »'cuvanja' vlastite radne snage«; u rukovodecem sloju drustva javljaju se znaci Ьiro­ kratizacije i »revolucionarnom« moralu posve neprimjerenog neasketskog prepustanja privilegijama; seljastvo se sve vise buni protiv prisilnog otkupa i kolektivizacije; javljaju se i prvi znaci medurepublickih sukoba 1 124 KONJI, ZENE, RATOVI »narocito zbog alokacije i raspodjele sredstava za investicije koja su u cjelini bila u rukama federacije«. КРЈ na tu krizu reagira postavljanjem slijedecih etapnih ciljeva: uevrscenjem politicke vlasti i svojeg rukovodeceg polozaja u drustvu, te programom ubrzane industrijalizacije. Ti se politicki i ekonomski zadaci uzajamno dopunjavaju: »Ekonomski је utvrdivao politicku vlast i moc, а politicki је davao ekonomiji potreban zamah. «222 Politika prozima sve pore zivota »upravo zato sto је osnovni zadatak te etape revolucije Ьiо uevrscenje vlasti«, smatra Bilandzic. Organizacija zena nije zeljela, niti smjela, zaostati. Samokriticki se osvrnula na svoj dotadasnji rad i u njemu utvrdila slijedece slabosti. Na prvom је mjestu vec i prije konstatirano opadanje rada, zamiranje organizacija na terenu i »samopotcjenjivanje«. Кritizira se aktivisticki princip AFZ је postala »uska organizacija aktivistkinja« i Cinjenica da u dovoljnoj mjeri nisu mobllizirane »zaostale« zenske mase. Za to su okrivljene »krute« ali i nedovoljno efikasne metode rukovodenja; kampanjski »prakticisticki« rad uz nedostatak »politickog objasnjavanja«, tj. Zamjeraju »partijskim organizacijama na terenu« sto nisu ozЬiljno shvatile zadatke ро sektoru rada medu zenama. Тај sektor partijskog rada u partijskim Komitetima ili ne postoji uopste ili ukoliko i postoji, оп se u partijskoj organizaciji ne pretresa i potcenjuje se. Citavi odbori AFZ--a upotreЬljeni su u kampanji samo kao tehnicka lica, za popise itd. «226 Pri frontovskim radnim akcijama ne vodi se racuna о »specificnim fizioloskim razlikama zena«, te је Ьilo slucajeva teskih oboljenja zena zbog neprimjerenog rada. Na svojim sjednicama mnogi odbori NF »ne tretiraju pitanje organizacije AFZ u cjelini niti se interesiraju za rad zena. Mnogi drugovi rukovodioci Narodnog fronta, oficiri, rukovodioci u narodnoj vlasti ne salju i ne pustaju svoje zene da ucestvuju u radu NF i AFZ«. Organizaciju се Ьiti moguce »uevrstiti« tako da se pored »izdignutih zena« aktivistkinja obuhvate i one »najzaostalije«, i to rigoroznim vodenjem EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA 125 evidencije i neprekidnim pracenjem rada zena. Njih valja »podiCi«, dovesti »na liniju Narodnog fronta preko sirokog kulturno-prosvjetnog i politickog rada« i privuCi na »ostvarivanje zadataka Petogodisnjeg plana i izgradnju socijalizma«228. Metode rukovodenja trebaju Ьiti primjerene »najsirem i najmasovnijem pristupanju zenama«, te kroz razvijanje »svih mogucih oblika rada«. PristupajuCi »zenama kao majkama i domaCicama« valja ih pouCiti kako da povezu svoje teznje s opCim interesom i radom229. Treba prestati s praksom rukovodenja preko mjesnih odbora, а pridoblti zene na selu Ьit се moguce stvaranjem seoskih odbora2ЗO. Pri Centralnom, glavnim i sreskim okruznim odborima, pored sekretarijata, kao stalnog radnog tijela, trebalo је formirati i slijedece sekcije: 1 organizacionu, 2 propagandnu i kulturno-prosvjetnu, te 3 sekciju »Majka i dijete«. То се Ьiti moguce izvesti popularnijim i jednostavnijim nacinom pisanja, unosenjem vise beletristickih i reportaznih sadrzaja, te tehnickim uresenjem list uCiniti zivim i privlacnim232. PredstojeCi izbori za odbore AFZ-a iskoristit се se za »davanje organizaciji prave sadrzine i radnog programa«, а pazljivim odablrom sastava odbora »podiCi novi kadar zena« i istovremeno osigurati neprekidan rad organizacije. Pored njihovog ritualnog ponavljanja, dometali su im, u skladu s pojedinacnom kreativnoscu govornica, brojne varijacije, tako da је, usprkos proklamiranoj kriticnosti prema »Ьirokra­ tizaciji«, pocevsi od 1948. Tome је u prvom redu pridonijelo provodenje zakljucaka Sekretarijata GO AFZH cija је svrha Ьila uvodenje novih mjera kontrole rada nizih odbora. Tu се evidenciju voditi »placeni Cinovnik«. Propisano је takoder vodenje arhive »oЬicne i tajne«. СО је tiskao posebnu brosuru s detaljnim uputama za vodenje evidencije i statistike, s podugackim popisom obrazaca koje treba ispunjavati i prosljedivati visim instancama svaka tri, odnosno sest mjeseci , uputama za vodenje kartoteka i spiskova, te frekvencijom slanja razlicitih izvjestaj а. Petogodisnji plan razmatra se kao osnovni referentni okvir rada organizacije. Stovise, njegovo se izvrsavanje izjednacava s ra- 126 KONJI, ZENE, RATOVI dom na ostvarenju socijalizma. Zene treba maksimalno moЬilizirati da sudjeluju U ostvarenju pjatljetke, StO се se postiCi tek »UCvfSCenjem organizacije«, tj. Sudjelovanje u orgaпizaciji пiје vise Сiп slobodпog izbora pojedinca, vec пesto sto se podrazumijeva samo ро seЬi. Na to vise пiје moguce aspirirati, пiti је protiv toga moguce prosvjedovati. Тime se pospjesuje rastakanje AFZ-a kao zasebпe orgaпizacije i brisu graпice prema organizacijskoj okolini. Supstituiraпje vlastitog iпstitucioпalпog prostora za odvijanje traпsakcija, guЬljeпje jasnih granica опе drustveпe mreze koju su u prvom postrevolucioпarnom razdoЬlju saciпjavale aktivistkiпje AFZ-a, moguce је opisati i jezikom mrezпe aпalize. Naime, drustveпi prostor za formiraпje stavova песе se moCi artikulirati ukoliko su veze izmedu drustveпih mreza suvise Ьrојпе. U tom се slucaju doCi do formiraпja јеdпе opsezпe klike. AFZ ima suzЬijati odgovarajuCim propagaпdпim aktivпostima »propagaп­ dom i kulturno-prosvjetпim radom«. Takvo се »uпоsепје svijesti« u пa­ rod postiCi objasпjavaпjem: Nasi odbori пisu dovoljno objasnjavali da svaka ta mjera nase vlade znaCi ogromnu brigu i ljubav za svakog naseg radnog covjeka i njegov zivot, i da socijalizam predstavlja upravo takvu brigu za covjeka kakva se vec sada, u granicama mogucnosti, pokazuje u nasoj zemlji prema covjeku. Osпovпi zadatak AFZ-a u ostvareпju petogodisпjeg plana је »uvlaceпje« zena u radпu sпagu. »Svaka orgaпizacija mora zпati da се se пјеп rad mjeriti i ро tome, koliko se пovih zena sa njeпog terena ukljucilo u proizvodпju. «240 Stoga је III. Briga za djecu »radпih majki« formuliraпa је kao јеdап od preduvjeta za ostvareпje tih amЬicija. То је ujedпo i јеdап od najvazпijih zadataka koje је pred citavu orgaпizaciju па пjezinom П. Posve ро uzoru па drzavпa privredпa poduzeca svi glavпi, kotarski i gradski odbori trebaju izraditi svoje plaпove »koji su sastavljeпi na bazi plaпova sekcija i па bazi planova nasih organizacija«. Plaпovi i izvjestaji dijele se па godisпje, polugodisпje, tromjesecne, mjesecпe i tjedпe, а GO-u se izvjestaji dostavljaju jednom mjesecno. Naravno, i ti izvjestaji о ucinjenom trebaju sadrzavati sve navedene tocke. То, dakako, nije Ьiо lagani zadatak. Stoga jezik tih izvjestaja postaje sve bogatiji stajaCim mjestima emfatickog socrealistickog diskursa- ucestali su hvalospjevi »nasoj Partiji koja nas vodi u bolji zivot«, »plameni pozdravi« s terena, »trudbenici koje је zahvatio takmicarski pokret«, а uz stari borbeni pozdrav »S. « na kraju tih poslanica, javlja se i novi: »S Тitom u bolji zivot! Odbornice se snalaze kako znaju i umiju. Izvjestaji i planovi salju se GO-u neredovito, formulari se nepravilrio ispunjavaju »i iz njih se ne moze vidjeti prava slika stanja i rada orgaпizacije AFZ-a«. Tako primjerice, prema izvjestaju kotarskog odbora AFZ-a Slunj 1948. «, nakon navodenja tih i slicnih primjera, komentar је autorica decidiranih uputstava za pisanje godisnjih izvjestaja. Pored kategorije plana, u ovom su razdoЬlju ustolicene dvije nove organizacijske forme: sekretarijati i aktivi. Sekretarijati su posebna tijela u odborima AFZ koja rukovode radom organizacije izmedu dva sastanka 128 1 1. Pored rukovodece, imaju i koordinacijsku ulogu. U samoj organizaciji koordiniraju rad razliCitih sekcija clanice sekretarijata moraju Ьiti zaduzene za vodenje jedne od sekcija ili na nekom konkretnom zadatku u odboru , а takoder posreduju kontakte AFZ--a s odgovarajuCim organizacijama i ministarstvima. Pomocni organi za rad sekretarijata u glavnim odborima su sekcije S , а u kotarskim i gradskim aktivi А. Aktivi se formiraju »oko sekcija gradskih i kotarskih odbora« npr. Posredstvom pojedinacnih i pitanja koja su smatrana zenama Ьliska, AFZ се »zainteresirati zene za орсе zadatke u izgradnji socijalizma«. То su, primjerice, aktiv za povrtlarstvo i zivinarstvo, aktiv za vezu sa »Zajednicom doma i skole«, za izvodenje djece u setnju, za izvide aktivistkinje AFZ--a kontroliraju sto rade roditelji losih daka , aktiv agitatora aktivistkinje oЬilaze kuce zena koje ne dolaze na sastanke AFZ--a i tumace im mjere Narodne vlasti, politiku КР, AFZ, NF, , pravni aktiv savjeti i informacije о novim pravnim mjerama za poboljsanje polozaja zena i djece , aktiv za unistavanje stjenica i gamadi, za proucavanje brosure Djecje zarazne bolesti, aktiv za saЬirne akcije, za brigu о cekaonicama »Majka i dijete«, i tako u nedogled. Stovise, rukovodstvo AFZ-a vjerovalo је da се na taj naCin kod zena osloboditi »njihovu inicijativu i... »Ј asno је da mi sve inicijative ne сета moCi prihvatiti kao dobre i sloziti se s tim«, istice predsjednica AFZ--a. Sekretarijati direktno komuniciraju s »narodnom« vlascu npr. Bazna demokracija potice se pomocu aktiva koji, posredstvom rjesavanja proЬlema iz svakodnevnog zivota zena prakticnih zadataka , imaju osigurati njihov ula- zak u orЬitu 129 javnosti regulirane i kontrolirane od narodne vlasti 1 NFI КР. Slika 3: Inovacije и иnиtrasnjem иstrojstvu AFZ--a 1948-1949. КРЈ NF NV AFZ sekretarijat СО sekretarijat GO sekretarijat oЬ! Tom је prilikom donesen Statut AFZ--a prvi u sestogodisnjem zivotu ove organizacije Ciji prvi clan ne ostavlja mjesta dvojЬi: Clan Antifasisticke fronte zena Jиgoslavije moze Ьiti svaka zena koja иziva sva gradanska i Ьiracka prava и Federativnoj Narodnoj RepиЬlici Jиgoslaviji, иsvaja program i statиt Narodnog fronta i statиt AFZ--a i radi na ostvarenjи programa Narodnog fronta. Clanovi Antifasisticke fronte zena sи clanovi N arodnog fronta. Jasnocu takvih eksplikacija ilustrira stav predsjednice СО AFZ: »Mi smo vec vise puta govorili da AFZ nije paralelna organizacija fronta. AFZ је deo fronta, ali nije zenski front«. Njegova је funkcija prikrivanje i eufemisticki prikaz stvarnog odnosa snaga definicija putem dvostruke negacije. Ovakva razmatranja organizacijskog statusa AFZ-a impliciraju nepostojanje AFZ-a kao posebne organizacije, njezin uvir u NF, ali tu cinjenicu ne zele eksplicirati, ostavljajuCi Ьijeli prostor za naknadno upisivanje prigodnih interpretacija. Objasnjenja same Ьiti tog sukoba dugo su ostajala na razini njegovih ideoloskih i realpolitickih premisa. Zanemarit cu do sada temeljito istrazene stvarne presudne konstitutivne elemente geneze i razvoja sukoba s IB-om,252 i zadrzati se na navodu iz Staljinova pisma od 27. Borba protiv staljinizma zapocela је zestoko, i nastavljena је staljinistickim metodama te se iskazala sklonost rukovodeCih kadrova na svim razinama da se jos dosljednije i bukvalnije u unutrasnjem drustvenom razvoju ide stopama staljinizma kako Ьi se 'poЬile' optuzbe zasnovane na laznim informacijama i izЬilo svako moguce orude iz ruku 'kriticara' InformЬiroa. Мос aparata је jacala - samo u federaciji i njezinim ustanovama Ьilo је zaposleno Ьlizu 140. Vec poslije prvog pisma СК SКР Ь otpoceo је novi val nacionalizacija, sto је preraslo u ekonomskoj situaciji posve kontraproduktivni »juris na male sitne privatne obrtnike«256. Naredna, i mnogo dalekoseznija akcija, Ьila је direktiva za kampanju kolektivizacije koja је formuliraпa na 11. Plenum је obavezao lokalna partijska rukovodstva da ро rokovima planiraju tok kolektivizacije ро selima, ususret konacnom rjesenju seljackog pitanja koje је imalo planski uslijediti do kraja 1951. NajjaCi је naglasak na propagandi i »vaspitanju«, i izgradnji socijalizma koja »trazi saradnju svih, а istovremeno i kontrolu najsirih narodnih masa«. Novi, prioritetni zadatak koji se postavlja 1949. Unatoc pomalo grotesknom naCinu па koji predsjednica organizacije, urbana intelektualka Vida Tomsic, zorno objasnjava »prelom u dosadasnjam obradivanju zemlje«259, strogost koju namecu direktive ne dozvoljava kolebanja. Njih treba »unistiti fizicki i svakojako«. То је jaka impregniranost ideoloskim diskursom koji do tada nije Ьilo niti priЬlizno u toj mjeri prisutan. Politicki raditi znaCi prvo omoguCiti radnim masama da pomocu sredstava agitacije i propagande shvate u cemu su njihovi interesi. ТrеЬа znati dokazati zenama da је njihov interes па паsој straпi... Bilo је neprijeporno koja је drustvena snaga u ekskluzivnom posjedu ispravnih spoznaja istinskog interesa zena kao i svih drugih drustvenih grupa. Ona се te spoznaje obnarodovati neseЬicno а, kada је to potrebno, i silom: »Кroz taj politicki rad medu zenama na osnovu revolucionarne teorije marksizma-lenjinizma, podiCi cemo zene kao aktivne clanove Narodnog Fronta, omoguCit cemo im da se odazovu pozivu Partije da stupe u redove КРЈ«. Pored Cinjenice da је u anti-informЬiroovskim Cistkama iz КР iskljucena gotovo jedna petina komunista uclanjenih 1948. U odnosu spram masovnih organizacija, objedinjenih u NF-u, nakon Petog kongresa КРЈ ne ostaje nikakvog prostora za dvojbe. КРЈ ima rukovodecu ulogu, njezino је mjesto na vrhu 132 EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA KONJI, ZENE, RATOVI hijerarhijskih piramida svih organizacija: partija daje direktive i rava njihov rad. Slika 4: Direktivni model 133 popиlarnost na terenи, razmatrale sи rukovoditeljice AFZ-a? U isto se, pak, vrijeme isticи interesne dimenzije briga za majkи i dijete, obrazovanje zena, njihovo иkljиCivanje и privredи kao predиvjet ekonomskom osamostaljivanjи, а time i ostvarivanjи stvarne ravnopravnosti, kako se govorilo koje Ьi se mogle realizirati pиtem aktiva. Isticanjem takvih, i citavog niza drиgih, proturjecnih stavova AFZ se pridrиzиje proizvodnji »razlomljenog i fragmentarnog govora«, karakteristicnog za reprodиkcijи drzavne vlasti, govora koji ovisi о »pravcima koji presijecajи strategijи vlasti«. Istovremeno, sve te kritizirane pojave i dalje se forsirajи na terenи kao strategija pojacane kontrole pojedinca i mehanizam иevrscenja te iste vlasti - horriblle dictu - partijske drzave. Rijecjи, rukovodstvo AFZ, organizacije kojoj је dodijeljena иloga ispostave drzave nadlezne za zene, govorit се kako zensko pitanje ne postoji, vec postoje samo pitanja koja zene rjesavajи. Time se praksa ali i teorija zenskog pitanja vraca svojim iskonskim izvorima - socijalistickoj tradiciji. Konstitиira se, kao и jиnacka vremena njemacke socijaldemokracije zadnjih desetljeca 19. AFZ и ovom razdoЬljи ima tи dvojbenи prednost da zensko pitanje konstitиira posredstvom ideoloskih aparata drzave. Ona »objasnjava«, trazi suradnjи, ali i »kontrolira«. Dachaиskih procesa и LjиЬljani primjerice, и kojima је osиdena i Angela Vode275, poznata predratna komunistkinja koja је rijecjи i perom zadиzila agitacijи ро zenskom pitanjи, rukovodstvo AFZ-a и ime svih zena izrazava zahvalnost Upravi drzavne bezbjednosti i njezinim rukovodiocima za »ovo jиnacko i иspjesno djelo« kojim sи ih oslobodili иsmje­ AFZ 1948-1949 AFZ Rиkovodstvo AFZ-a је, s tim и skladи, objelodanilo i novи definicijи svoje organizacije. Sebe poima kao »partijske rukovodioce«, а AFZ kao »organizacionи formu Partije i Narodnog fronta medи zenama. «266 Program КРЈ је i program »svih masovnih organizacija«267, dakle i AFZ. Које sи implikacije pristajanja na takvo odredenje organizacije zena? То је и prvom redи potpиno gиЬljenje svih preostalih vidova aиtonomije. Као nasljednica zenskog pokreta koji је imao potencijal aktiviranja »samoinicijative masa«268, AFZ se иkrисије и hijerarhiji koja istice potrebи »cvrstine«, dakle, kontrole njezinih pripadnica. Као zasebna organizacija, ona dokida interesnи dimenzijи gиbeCi se и poslиsnom ispиnjavanjи partijskih direktiva i opcenitosti partijskog programa. Sistem је neиpitan, pojedinac је и krivu. Stoga AFZ mora djelovati tako da zene prilagodi sistemи, kao »skola za zene«, da ih »podigne na stepen nivoa politickog mиskarca«. Kako sиzЬiti vlastitи rastиcи ne-! Predsjednica organizacije sudjeluje u radu troclane komisije za ispitivanje »slucaja Hebranga i Zujovica«277; trazi da se uniste kulaci »fizicki i svakojako«. Citava organizacija ukljucena је u kampanju suzЬijanja informЬiroovskih lazi i obmana, а zene su sa svojih sastanaka uputile rijeci podrske i izraze odanosti drzavno-partijskom rukovodstvu. Ona podjednako otvara »zaostalim« zenama prozor u rajski vrt socijalisticke utopije i ocrtava njegovu pojavu u zenskim slikama ideoloska funkcija. Zene su njezinim rastvaranjem doЬile mnoge sanse, ali i odgovornosti. О onome sto su eventualno izguЬile, povijest i ideologija sute. Analiza transformacije organizacijskog ustrojstva AFZ-a u ovom razdoЬlju pokazala је kako se takav pothvat, koji zahtijeva autonomni prostor drustvenosti, svodi na funkcionalni dio projekta na Cije ciljeve i prioritete zene nece moCi utjecati. Znaci, socijalizam koji се znaciti srecu, а ne koji се Ьiti onakav kakvim ga danas proglasuju za uzor socijalizma и SSSR, sivi Ьirokratski socijalizam, koji zapravo znaci ukalupljivanje citavog zivota, koji znaci svevlast Ьirokracije, а ne vlast naroda. Mi vidimo ро ruskim novinama kako su tamo sve zene rnino odjevene, i to kao neka potreba socijalizma, sve sto negira ono sto mi trazimo - ijepotu, veselje i raznolikost. ТrеЬа uciti zene da se znaju lijepo odijevati i pospremiti svoj stan i da to znaju Ьтzо uraditi. Kada se Cinilo da su pometene i posljednje krhotine Staljinove slike, njegovi su se dojucerasnji sljedbenici uputili u istrazivanje novog, autenticnog i samo naseg puta u socijalisticku utopiju. Stvara se generalna linija КРЈ koja се tijekom 1950. Demokratizacija, decentralizacija i deЬirokratizacija postaju parole trenutka, dok »Ьirokracija«, taj gresni jarac, Ьiva podvrgnuta bespostednoj kritici. Као jedna od antiЬirokratskih mjera provodi se drasticno smanjivanje broja zaposlenih za oko 100. Niz privrednih grana predano је pod repuЬlicku upravu, а osnivanje radnickih savjeta u poduzeCima, zapoceto potkraj 1949, trebalo је oznaCiti dokidanje drzavnog vlasnistva i njegovu transformaciju u drustveno. Stovise, prilikom inauguracije Osnovnog zakona о upravljanju drzavnim privrednim poduzeCima i visim privrednim udruzenjima od strane gradana Тito је u svom govoru u Narodnoj skupstini obznanio da је donesena odluka о imedijatnom odumiranju drzave. Rukovodstvo КРЈ odlucilo је prvi, ali ne i posljednji put da »Se distancira od aparata vlasti i ојаса kao politicka partija svoje klase«. Od samog su pocetka 1950. N а njima se u skladu s novim, ali jos ne posve preciziranim obzorima, smjenjuje isticanje uspjeha u radu sa samokritickim tonovima. Reprezenta- Tradicionalne »zenske sfere«, okosnice »zenskog« subjektiviteta ljepota, sreca, dom doЬivaju tako socijalisticko-drzavni legitimitet, za razliku od sovjetskog sivila koje se posve nehotice rimuje sa sivilom kamena na Golom otoku. Preostaje mi jos da pokusam odgovoriti na pitanje kako i da li ovaj model organizacijskog ustrojstva AFZ-a unapreduje proces emancipacije zena. Promjene koje su do 1949. Osnivanje djecjih vrtica, jaslica i zabavista, opismenjavanje, podizanje minimuma zdravstvene, prosvjetne i domacinske kulture, ulazak u placenu radnu snagu, i sl. No sve su te promjene Ьile u uzrocno posljedicnoj svezi s procesom modernizacije koji su u nerazvijenim agrarnim zemljama pokrenuli komunisti dosavsi na vlast. Тај se proces modernizacije nije mogao odvijati sto ciniti sa suhom granom? Dualisticki model prelazne faze 1950-1953 136 KONJI, ZENE, RATOVI EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA tivni i kriticko-informativni diskurs pretpaju se i ispreplicu u sve vrtoglavijem ritmu. Osnovane su i nove komisije - za ukljucenje zena u privredu i za rad sa zenama na selu pri СО, GO-ima i oЬlasnim odborima. GO AFZ Hrvatske, 2. »Pravilno reagovanje« na napade IВ-а takoder је dokaz hvalevrijedne politicke lojalnosti zena. Ona se iskazala i premasivanjem planskih obaveza za 1949. Koji su, dakle, partijski prioriteti u okvirima kojih AFZ mora planirati svoj rad? То је u prvom redu socijalisticki preobrazaj sela AFZ се organizirati seminare u SRZ za zene, pomagati kod otvaranja djecjih ustanova i servisa, formirati Citalacke grupe, i sl. Као poseban zadatak koji је organizaciji zena postavio Plenum СК КРЈ javlja se pitanje odgoja predskolskog djeteta. Istaknuta meta samokritika је i »formalizam« u radu AFZ-a, prevelik broj sastanaka i previse kruta »evidencija«, »dupliranje« tj. »nekoordinirano« preklapanje rada s NF-om, te direktivni nacin rukovodenja okruznicama »Od gore do dole« 293, а osoЬito su ostre Ьile zamjerke »profesionalizmu« - placenim funkcionerkama kao glavnom osloncu organizacije. Na taj nacin cesto pretvaramo nasu organizaciju u suhu granu па nasem zivom drustvenom telu koje se bori sa tako ozЬiljnim proЬlemima zivota«, lamentira Vida Tomsic na jednoj od sjednica Izvrsnog odbora СО AFZ-a. Diskusija о planovima rada za 1950. Osnovni orijentir vise nije samo generalna partijska linija, vec su to i respektivne instance КР cije се smjernice morati uvazavati odbori AFZ-a na istoj hijerarhijskoj razini. Rijecju, »glavne zadatke postavlja Partija, specificne zadatke nasa organizacija i uslovi terena«. One tajnice i predsjednice odbora okupljene na prvom godisnjeni sastanku koje nisu planove svojih organizacija »prodiskutirale« s partijskim komitetima, obavezale su se da се te »manjkavosti« obavezno ispraviti. U ozracju sveprisutne nove frazeologije о »razvijanju demokraticnosti i ucenju naroda na svakom mjestu 138 EMANCIPACIJA 1 ORGANIZACIJA KONJI, ZENE, RATOVI samoиpravljanjи sa svojom sиdblnom i sиdblnom svoje domovine« dolazi do kopernikanskog obrata и samodefiniciji organizacije i poimanjи tek donesenih zakljиcaka. Upиte za reorganizacijи namijenjene terenи naglasavajи potrebи potpиne dobrovoljnosti и radи AFZ-a, sirinи organizacije i raznolikost и radи koji Ьi imali osigurati ostvarenje »licnog interesa«- sto treba znaCiti da svaka zena иkljиcena и organizacijи иcestvuje и rjesavanjи za nји najbltnijih pitanja. Osnovna metoda rada trebala Ьi Ьiti savjetovanja sa strиcnjacima i Citavim aktivima AFZ-a, dok се vodenje evidencije Ьiti maksimalno pojednostavljeno. Najradikalnija od mjera reorganizacije Ьila је deprofesionalizacija organizacije zena. То vrijedi podjednako za nas vlastiti diskurs, kao i za one koje nastojimo analizirati ili podvrgnuti kritici«. The Female Body in Western Culture, ur. Suleiman, Cambridge, 1986, str. Women in Revolutionary Paris 1789-1795. Selected Documents Translated with Notes and Commentary Ьу Darline Gay Levy, Harriet Branson Applewhite, Mary Durham Johnson, University of Illinois Press, Urbana, Chicago, London, 1979, 92. Ako ipak moramo nastaviti s tom lakrdijom, moramo iz nje izvuCi sve prednosti koje mozemo.... Zene се иvijek glasati za red i poredak i uniformu, u to mozete Ьiti sigurni. Za kritiku izvora, usp. Tim је referatom V. Tomsic dozivotno promovirana u eksperticu za tи proЬiematiku. Proleterski zenski pokret је, dakako, samo terminus technicus koji nalazimo u nasoj historiografskoj literaturi. Casopise Zena danas Beograd, 1936-1940 i Zenski svijet Zagreb, 1939-1941 pokrenule su i izdavale jиniorke. ОЬа mogu posluziti kao primjer za ono vrijeme veoma modernog pristupa zenskom pitanju veCina tekstova niti danas ne zvuci anakrono i nizu drustvenih proЬiema iz zenske vizure. Navest cu samo primjer Zemaljskog savjetovanja КРЈ u selu Tacen 1939. Josip Broz Тito, Zena и revoluciji, Svjetlost, Sarajevo et al. Indikativni sи slijedeCi podaci о postocima ucesca zena и Clanstvu КР: 1925. Broj zena и КРЈ 1940. Tomsic na Petoj zemaljskoj konferenciji КРЈ, Ьiо је slijedeCi: od ukupnog Clanstva zene sи u Sloveniji predstavljale 10%, u Crnoj Gori 6%, u Srblji 10%, и Hrvatskoj 4%, и Makedoniji 10%, и Vojvodini 5%, а и citavoj КРЈ 6%. Milica Bogdanovic, Izlaganje na Osnivackoj skupstini drustva Zenski pokret, Zagreb, 23. Indikativno је da kod tih odgovora nije potvrdeno postojanje korelacija niti sa stupnjem obrazovanja, velicinom obltelji niti porijeklom. Jedina pozitivna korelacija utvrdena је s prosjecnim dohotkom ро clanu obltelji. Ostojic, Polozaj zene и porodici i drustvи и Hrvatskoj, IDIS, Zagreb, 1971. Tu tezu potkrepljuje iskazom nacionalsocijalistickog govornika: »ln der Politik braиcht man die Unterstйtzиng der Fraиen, die Miinner folgen einem von allein. U isto doba one iskljucuju svaku zasebnu organizaciju zena, а sebe smatraju tehnickim - izvrsnim odborom u agitaciji i organizaciji zena«. Takvim shvatanjima cesto su neki nasi odgovorniji drugovi nastojali da opravdaju svoj nerad medu radnicima, а nekoji od njih Ьili su cak i misljenja da se zene ne smiju uvlaciti u nasu partiju i omladinu iz gore navdenih, naravno, potpuno netacnih razloga. Lazarevic, Izdavacki centar Komunist, Beograd, 1980, str. No stvarno је fuпkcionirala kao dio narodпooslobodilackog pokreta vec godшu dапа priJe formalnog utemeljenja, buduci da Okruznica br. Lydia Sklevicky, Zene i moc. Povijesna geneza jednog interesa, neobjavljena magistarska radnja, Filozofski fakultet, Zagreb, 1984, str. Zene Hrvatske и narodnooslobodilackoj borЬi, I, Glavпi odbor Saveza zeпskih drustava, Zagreb, 1955, dokument 183, 289. Ьilo podrucje imoviп­ skog stvarnog 1 oЬI1gacюnog , nas! Jednog i porodicnog prava; socijalпo i radпo zakoпodavstvo takoder је postojalo tek u rudimeпtarnom obliku i obuhvacalo veoma mali broj zena. Za zenu је kuca, а za muskarca politika. Svaka gradanka moze slobodno reCi: 'Ја sam majka tvojeg dJeteta, а da пе bude barbarsk1m predrasudama prisiljeпa sakrivati istiпu. Ne treba јој oduzeti odgovornost za zloupotrebu te slobode u zakoпom odredenim slucajevima. Frankfurter Hefte, 7, 1989, str. For~1raПJU ПЈ~~1шh pogl~da 1 senz1b11Iteta za porod1cno pravo zasigurno је pridonio i njeziп ang~zma~ u priJeratn? Bila је aktivna Claпica juпior sekcije Udruzeпja uпi­ verz1tetsk1 o? Surad1vala Је s NOP-om, а od 1943. Za jedпakj rad zепе jmaju pravo па jedпaku placu kao ј muskarcj ј uzjvaju posebпu zastjtu u radпom odпosu. Drzava пarocjto stjti jпterese majke ј djeteta osпjvaпjem rodilista, djecjih domova ј obdanjsta i pravom majke па рlасепј dopust prjje ј poslђe porodaja. То zпaci da su neki zadaci alociraпi pretezпo ili iskljucjvo zeпama, drugi muskarcjma, dok neke mogu izvrsavatj ј zепе ј muskarcj. Kada se u drustvu desavaju ekoпomske promjeпe, mјјепја se prjroda rada, kao ј djstriЬucjja jzmedu muskaraca ј zепа. Ukoliko se uda za ucjtelja, ј ostaпe u sluzЬi, doЬiva 50% place. Uredba о licпim ј porodjcпjm dodacjma drzavnih sluzbeпjka iz 1935. Protjv ovih mjera АЈјјапsа zeпskih pokreta poduzimala је Ьrојпе, ра ј meduпarodпe akcjje прr. Вlaienka Despot, Zensko pitanje i socijalisticko samoupravljanje, Cekade, Zagreb, 1987. Bilandzic, Historija SFRJ, nav. Cavoski, Stranacki pluralizam ili monizam, Institut drustvenih nauka, Beograd, 1983, str. Na celu globalnog sistema stoji PolitЬiro Centralnog komiteta КРЈ sastavljen od desetak ljudi. То је Ьiо stab rata i revolucije, а sada је upravljao cjelokupnim drustvom i zemljom. Franz Neumann, Demokratska i autoritarna drzava. Studije о politickoj i pravnoj teoriji, Naprijed, Zagreb, 1974. U akciji је obuhvaceno 16 do 17 hiljada zena. Svi Okruzпi odbori AFZ imali su profesioпalпe tajпice koje је placao NF. Nasa organjzacjja је organizacjona forma nase Partjje.... Uzet cemo pjtanje higijene stanova ј smrtnosti djece, uzet cemo pitanje suzЬijanja bolestj, epjdemjje malarije, sjfj! Тi zadaci su specjfjcnj ро nacjnu obrade pjtanja. Kada тј kazemo da Front jma zadatak vaspitanja narodnih masa u duhu socjjaljzma тј govorjmo о vaspitanju zena u duhu socjjalizma, тј go- 275 27б 277 278 279 280 281 282 28З 284 285 28б 287 288 289 290 151 vorjmo о tome pitanju sa stanovista zena. Мј racunamo na zaostalost zena. Stvaranje, iznasasce tradicije the invention of tradition »prakticirano је s odusevljenjern u brojnirn zernljarna i s razliCitirn ciljevirna« od sredine druge polovice 19. Sarno iznasasce tradicije Hobsbawrn definira kao »skup postupaka kojirna oЬic­ no upravlja otvoreno ili presutno prihvacanje pravila ritualne ili sirnbolicke naravi, koja nastoje usaditi odredene vrednote i norrne ponasanja pornocu ponavljanja koje autornatski irnplicira kontinuitet s odredenorn historijskorn prosloscu«. Zarnisljene i realizirane scenarije ove svetkovine, kako је provodena koncern 1940-ih i pocetkorn 1950-ih godina u nas, rnogu se na taj naCin Citati kao kolektivni tekst, »kao rnastovita djela satkana od drustvene grade«. Nairne, cilj је »etnografije gustog opisa... «ll SlijedeCi Geertzov rnetodoloski naputak, ovaj rad zeli otvoriti diskusiju о proЬlernu suceljavanja i povezivanja dviju eksplanatornih strategija: one koja se ternelji na socijalnoj historiji orijentiranoj prerna rekonstrukciji i spoznaji tzv. Rijecju, ovaj се se tekst kao prvi korak istrazivanja u toku usredotociti na slijedece proЬlernske sklopove: istrazivanjern povijesnih izvora utvrditi sto је prethodilo i uzrokovalo iznasasce »socijalisticke« Nove Godine; kojirn se politickirn i sirnbolickirn strategijarna u ovorn slucaju koristi nova vlast za postizanje revolucionarnih rnijena kulture »kultur- 177 ne revolucije« ; koje su sociokulturne funkcije novouspostavljenog sekularnog politickog rituala. Tri kralja, »glavni uzi bozicni skup«. Uvazavanje Bozica kao istaknutog daturna cerernonijalnog kalendara oCito је i u prosincu 1945, u periodu dovrsenja politicke revolucije, uoci donosenja prvog Ustava FNRJ 31. Vjesnik Narodnog fronta Hrvatske na dan sv. U toj su se akciji isprepleli caritas i propaganda: је Djeci је objasnjavano da ti darovi ne dolaze iz nekog imaginarnog kosa, nego da im to daju nase narodne organizacije pojedini ulicni odbori Narodnog Fronta, sindikalne podruznice, AFZ- primj. Uvodnik na prvoj strani naslovljen је »Prvi Bozic u slobodnoj Narodnoj RepuЬlici«, а zaglavlje resi crveno otisnuta cestitka »Sretan Bozic! Popratnorn ilustracijorn dorninira petokraka - parafraza betlehernske zvijezde koja obasjava seljacke kuCice, dok se u daljini naziru rusevine. ОЬа uvodnika 178 KONJI, ZENE, RATOVI rnjesavinom novog ideologiziranog diskursa i pohvale »starog patrijarhalnog оЬiсаја« naglasavajи civilizacijsko znacenje Bozica kao pretkrscanskog nasljeda, koje se odrzalo »и vidи bozicnih оЬiсаја kroz vjekove«. Vjesnik pokazиje slikи opceg иgodaja, posebno и Zagrebи. Alиzija na ЬiЬlijskи »nevinи djeCicи« rnoze se nazreti и tekstи koji inforrnira da се na sarn Badnjak poceti »razrnjestaj djece palih boraca ро zagrebackirn porodicarna« njih 1500. Kazalista ne rade od 23. Као pogodnost gradanstvu oglasava se prodиljeno radno vrijerne brijackih radnji иоСi Bozica, »davanje plina« nekoliko sati dnevno dulje od иoЬicajenog, kao i posebna prodaja govedine »и racioniranoj koliCini od 15 dkg ро potrosacи na kиpon G - razno - 19-2021«, ро cijeni od 43 din za kg. Novogodisnji broj Vjesnika donosi prigodnи ilиstracijи na naslovnoj strani: partizani иzdizи zastavu koja se viori. U drugorn planи nizи se: zgarista - rnost - traktor - tvornica, ilиstrirajиCi asocijativni sklop prelaza od 1945. U idиcern Ьrоји Vjesnik donosi »Govor rnsgr. Rittig zapoceo је Те deum sa »Odlicnici, drиgovi i drиgarice«, pozdravivsi predstavnike Narodne vlasti Hrvatske, ЈА, konzиlarni kor, te predstavnike rnasovnih organizacija, javnog i kиlturnog zivota. Vjesnik donosi notice о proslavi pravoslavnog Badnjaka и Zagrebи. NOVA NOVA GODINA 179 Godinи dana kasnije zarnrli sи koraci sv. Nikole, а naznake bozicne atrnosfere mogи se и Vjesniku ocitati tek asocijativnirn postиpkorn. Uvodnik »Prerna boljern zivotи« иорсеnо evocira povijest borbe za slobodи, а popracen је fotografijorn drveca и snijegи obasjanog sиncem. Adresat је apostrofiran kao grupa gradana odredene vjeroispovijesti, а ne vise »Citav narod«, dok је adresant odredeno »urednistvo i иprava«- ne vise izdavac, NF. Ponovno је naglasena civilizacijska dirnenzija praznika irnplicitno sиprotstavljena vjerskoj , dok se sarna bozicna porиka aktиalizira и naznakarna- и Vjesniku је to »navjestanje« boljeg zivota, и Slobodnom domu »rnir medи ljиdirna dobre volje«. Radio-Zagreb ernitira sarno nekoliko prigodnih ernisija, kina и Zagrebи rade uoЬicajeno, jedino kazalista ne dаји predstave na Badnjak, dok је broj oglasa - cestitki sveden na sarno 25 prigodnih poslanica, иglavnorn obrtnika i pojedinaca. Ројаvlјији se prvi oglasi za svecane proslave Hotel »Esplanade« и Zagrebu , te novogodisnji govor rnarsala Тita, popracen slиzbenirn fotoportretorn и иniforrni. Prograrnatski govor predsjednika RepиЬlike nadalje се se redovito pojavljivati svakog 1. OCigledno se рrоdиЬlјији podvajanja и njegovи tretiranju и analiziranirn glasilirna. U Slobodnom domu jos је иvijek istaknиta svecana atrnosfera, ali s intenzivnorn prirnjesorn aktиalizacije-politizacije tradicionalnih rnotiva. Uvodnik- cestitka Franje Gazija - pateticno apostrofira socijalni rnornent: »sиze gorCine иrnjesto darova« na podnozjи bozicnog drvca koje sи lile sirornasne rnatere, medи koje је svrstana »i rnajka svijи nas Hrvata, nasa draga dornovina Hrvatska«. U иlozi »Mladoga kralja« Spasitelja pojavljиje se »veliki sin nase drage rnajke dornovine Hrvatske Josip Broz-Tito« i »divjunaci koji sи se oko njega skиpili«. Na zidu је Titova slika, а kao stvarni dokaz Ьlagostanja i napretka u vidu elektrifikacije sa stropa Ьljesti elektricna zarulja. Vjesnik prvi put ove godine potpuno presucuje Bozic kao kulturnopovijesni simbol, cime obznanjuje njegovo iminentno povlacenje iz javnog diskursa. Jedini relikti jos su najavljena 15-minutna emisija RadioZagreba »0 Badnjaku« i oglas »Dame specijalizirane u Becu kod najboljih majstora« koja, neestetskom vremenu usprkos, preporucuje svoj salon za njegu lica i tijela. Dok Vjesnik ignorira Кristov rodendan Qedan је rodendan jos uvijek dolicno oblljezen - onaj Generalissimusa Staljina 21. Do takvog obrata nije doslo bez najave. U svom govoru »prilikom paljenja prve peCi u najvecoj tvornici hidraulicnih strojeva u Jugoslaviji«29 marsal Тito, zalazuCi se za budnost i pazljiv odnos prema narodnoj imovini, kritizira izostajanje s posla »zbog raznih praznika«. Posebno su apostrofirani vjernici mada njihovo pravo na vjersko uvjerenje nije sporno koji »ostavljaju posao Cim im svecenici zazvone na sva zvona«. Dakako da su izostanci s posla zbog praznovanja mogli predstavljati stvaran problem, sto ilustrira i podatak da na drugi dan Bozica 1947. ЗO Da se ipak radilo о pseudoracionalnom argumentu kad se potiskivalo svetkovanje Bozica, svjedoci odredba Ministarstva industrije i rudarstva u prosincu 1945. Зl Briga za ekonomsku efikasnost, dakle, nije prvenstveni motiv prilikom kritike svetkovanja. Potiskivanje Bozica imalo је mnogo slozeniju pozadinu. Spomenut cu tek jedan od najprominentnijih razloga. U Beogradu је od 26. КРЈ је javno obznanila hegemoni karakter svoje vlasti do tada se deklarirala kao prva medu jednakim strankama ,32 Cime је dovrsena i posljednja faza politicke revolucije. Slucaj izgona Bozica iz javne sfere oznaCio је i afirmaciju jednog drugog tipa monopola. Svi drugi konkurentski proizvodaCi morali su odstupiti. Naredni Bozic ipak је, makar posredno, spomenut u Vjesnikovu tekstu о dobrovoljnom radu frontovaca Istre u rudniku Rasa. Posebno је pohvaljena cinjenica da је na dane 24, 25, i 26. ЗЗ Slobodni dom na dnu zadnje stranice tiska neupadljivu cestitku »svojim pretplatnicima i Citateljima«. Naime, ceremonijalni kalendar jednog drustva, prema Stevenu Lukesu, funkcionira »okupljajuCi sve ljude i naglasavajuCi njihove slicnosti i zajednicku bastinu: smanjujuci razlike i doprinoseCi da jedinstveno misle, osjecaju i delaju«. Glavni odbor AFZ-a Hrvatske u okruznici od З. OCigledno је da је svijest о Zilavosti tradicije kao Ьitnog konstitutivnog elementa grupnog nacionalnog identiteta, cak i u visokoideologiziranom i politiziranom drustvu, kakvo је Ьilo jugoslavensko u razdoЬlju revolucionarnog etatizma, prijecila njezino izravno osporavanje. Zato је AFZ kao najmanje politizirana masovna organizacija, zaslufua za rjesavanje brojnih tzv. AFZ-i је povjereno koordiniranje suradnje sa svim masovnim organizacijama pionirskom i omladinskom organizacijom, sindikatima, Crvenim krizem, Savezom boraca, NF i narodnom vlascu s povjerenis- 182 KONJI, ZENE, RATOVI tvom trgoviпe i opskrbe, prosvjete, i dr. Pored toga, AFZ i propagaпdпu kampaпju u tisku, па radiju, posredstvom masovпih sastaпaka i predavaпja, preko aktiva agitatora i iпstruktora »па tereпu«, dekoracijama ро izlozima koji се obzпaпiti rezultate brige па­ rоdпе vlasti za djecu i omladiпu, izradom i distriЬucijom grafikoпa i fotografija о uspjesima petogodisпjeg рlапа. »Parole i citate« valjalo је lijepiti ро »zidovima, dvoraпama i ulicama«, а stavljeпe su u opticaj i prigodпe zпacke, plakati, te dva dijapozitiva za prikazivaпje u kiпima. ЗS Као potkrepa propagaпdi imali su posluziti i suptilпi oЬlici represije. Miпistarstvo trgoviпe trebalo је osigurati dovoljпu koliciпu igracaka, slatkisa i voca, а Miпistarstvo suma jelke, vodeCi racuпa »da se osigura, пе za Bozic, пеgо za Novu godiпu«, tj. З9 Rijecju, politicke strategije izпasasca поvе Nove godiпe temeljile su se па orgaпiziraпoj akciji moЬilizaciji politickih orgaпizacija i stvaraпju razliCitih specijaliziraпih komisija za proslavu, kao прr. Bas zbog specificnosti oblcaja u pojedinim krajevima nase zemlje nije moguce slati detaljnija i opstevazeca uputstva koji elementi da se иkljuce u program i opremu priredbl. U krajevima gdje postoji tradicija иkrasavanja jelke, drvce се predstavljati ukrasni element, ali osnovni element proslave treba da bude Ьirani program i organizovanje zakиske i eventualno darivanje povezano sa zabavnom priredbom. No uskoro se, u skladu s eskalacijom орсе kriticпosti prema prvoj zemlji socijalizma, traZ:e autohtoпa rjeseпja. Narocito је lose prosao Djed Mraz koji је kritiziraп kao пeuspio boljsevicko-klerikalпi sv. Nikola bastard, contradictio in adiecto »'mraz' пе doпosi пista, пi- NOVA NOVA GODINA 183 kog пе predstavlja i пikog jos пiје usreCio«. Prijedlog da se uvede ВаЬа Zima оdЬасеп је buduCi da »Nova Godiпa« mora zorno docaravati »pocetak пovih uspjeha, пovih radosti kako za djecu, tako i za citav пarod«. Ona se moze predstaviti tako kao da је na putu srela staru godinu koja pricala о njihovu radи и staroj godini i predala darove za njih. Okvima uputstva za proslavu Nove godine daju opcu shemu odvijaпja ceremoпije: а kratki govor veCim pionirima о izvrsenjи Petogodisnjeg plana, а s tim и vezi bolji i radosniji zivot djece. Govomik treba Ьiti predstavnik Narodne vlasti, NF ili komiteta; Ь kratki program iz neke price ili bajke gdje ima kazalista lutaka; с иkrasen bor Gelka ; d darivanje djece; »Nova Godina« medи djecom koja ih dariva; е primanje najboljih pionira i daka kao posjetilaca Narodnih vlasti, masovnih organizacija. No, пеdvојЬепо је da је пjihovom realizacijom uspostavljeпa sekularna ceremoпija ciji је zadatak da »prikazuje... Опа prikazuje simbole пjihove egzisteпcije, а implicitпim ukazivanjem postulira i ozпa­ kovljuje пjihovu 'stvarnost' «. Eksplicitna doktrinarna dimenzija56 dolazila је do izrafaja и oba. Varirane sи dvije teme: nove pobjede и izvrsenjи petogodisnjeg plana i »briga narodne vlasti za dјеси i dиznost djece prema domovini. »da се иCiti i иCiti, da се moCi Ьiti dosljedni gradani nove Тitove Jиgoslavije« ,58 dok је drиgdje Ьila »tolika vika djece da se govornika иорсе nije сиlо i govornik је Ьiо nesretan«. No, implicitna је politicka porиka oznacena vec i prisиstvom »predstavnika narodne vlasti, partije, masovnih organizacija i Seljackih radnih zadruga«, te prijemima pri Savezи boraca 1 ЈА za pionire. Rijecjи, nova Nova godina priЬlizava se ritиalи pod znakom politike koji »pojacava, iznova stvara i organizиje representations collectives kako Ьi rekao Durkheim , nesto sto predstavlja posebne modele politickih paradigmi drиstva i naCina na koje ono funkcionise«. Najprominentnija је spoznajna fиnkcija - praznik Cini razиmljivim drиstvo i drustvene odnose, slиzi organizaciji znanja о proslosti i sadasnjosti i иvecava sposobnost zamisljanja bиdиcnosti. Naime, »institucionalizirane aktivnosti kakve su rituali mogu da sluze potkrepljivanju i ozivljavanju dominantnih i zvanicnih modela drustvene strukture i drustvene promene... Је li novi praznik u burno vrijeme svog nastanka za neke smak, za druge pocetak svijeta mogao Ьiti i izvor uzitka? Nesumnjivo је da su 120 kg Ьijelog kruha i 50 kg salame koje је za proslavu u kotaru Drnis osigurao rudnik Siveric,64 ili 10 dag bombona ро djetetu »bacenih na selo«, »Ples prascica« u izvodenju baleta НNК i zvuci fanfara na zagrebackom Trgu Republike 31. Bio је potisnut u privatnu sferu u kojoj је istrajao do danasnjih dana kao simbol identiteta civilizacijskog? BILJESKE Ovaj tekst predstavlja sa. Zivanja и tokи, koje је Ьilo prezentirano kao referat na godisnjem strucnom sastankи Hrvatskog etnoloskog drиstva 3. Sastavljen na prosirenom sastankи Sekretarijata OdЬ! U potrazi za identitetom valja јој prokazati ludilo,... Ali ја sam mislila drugacije, znajuCi da ludilo ne vjeruje u metaforu. И zemlji Sylvije Plath psihoanaliticku retoriku i njezinu »Oznaciteljsku« Zavidim muskarcima koji mogu zudjeti bezgranicnom prazninom za tijelom zene, nadajuCi se da се zudnja napraviti dijete, da се praznina sama oploditi tamu. No kako sam zena, ne moram samo nadahnuti pjesmu moram је i natipkati, ne samo zaceti dijete, vec ga i nositi vec ga i kupati, i ne ga samo kupati vec ga i hraniti, i ne samo hraniti dijete vec ga i voditi posvuda, posvuda... Zavidim muskarcima koji mogu zudjeti bezgranicnom prazninom. Zavist zbog penisa, Izabrane pjesme ШОС, 214 KONJI, ZENE, RATOVI kao i njihovo dijete, mazohizam tzv. Najboljeg roba nije potrebno tuCi. Ona se sama tuce. Bratstvo ljudi nije primjenjivo: sve sto su zivotu pridonijele Ьiо је zivot. Drage Mary, Ьilo је jasno da ste Ьile stvamije. Ii porodu za prava Covjeka. Draga Мшу, Draga majko, Draga kceri, Izabrane pjesme IZMEOU ZNANOSTI 1 UMJEТNOSTI 215 Najveca snaga poezije Erike Jong proizlazi iz uocavanja svoje zenske seksualne razliCitosti, iz nastojanja da »jezik tijela« transponira па podrucje poetskog. Zelim'pisati о necemu sto nisu zene! Zelim pisati о necemu sto nisu muskarci... Umjesto toga Citam svoju sudЬinu iz tragova krvi na plahtama. Odasiljanje, Izabrane pjesme Stovise, tijelo i pjesma oglasavaju se jednoglasno. Picka је gluhonijemo krzno koje govori crvenim jezikom. Pocetak Tijelo prestaje Ьiti ogranicavajuci faktor zenskih potencijala, »anatomija је sudЬina« onoga sto se tek ima zЬiti. Svaki mjesec krv iz plahte poput dobre crvene kise. Nista ne raste bez mene. Vrtlar, Izabrane pjesme Polazna tocka svakog daljnjeg istrazivanja. IZMEOU ZNANOSTII UMJETNOSTI 217 »Trudna riza«, »tjeskoba luka« koji trazi svoju dusu i nalazi samo svoje razliCite ljuske. Тај isti, inspirativni luk, kaze ona, »nije samouvjereno krepostan poput proleterskog krumpira, niti sirena poput jabuke. Ne kaCiperka poput banane. Vec skromno, samounistavajuce povrce, upitno, introspektivno;... « Voce i povrce sinonimi su za »prirodu«- mjesto kamo је zena pripadala ро vladajucem ustrojstvu svijeta. Pjesnikinja u te skrivene predjele pokusava prodrijeti i s pomocu predmeta svakodnevnog zivota - tamnice u koju је potrosacko drustvo okovalo zenu lancima od laznoga zlata. Njihovim kidanjem, »desimboliziranjem«, da se posluzim izrazom iz citirane rasprave, otvara se put napustanju svake filozofije koja na zenu gleda kao na »drugo«, odsutno ili nepostojece. Dok је ona tu, u svom tijelu. Objektivna iena Neke od najduhovitijih metafora u pjesmama Erike Jong posvecene su namirnicama. Кroz njih pjesnikinja preraduje jede prirodu i u isti је mah osjetilno spoznaje. Pjesnik и svijetи bez luka, bez jabuka poima zemlju kao velikи vockи. Citav jestivi svemir pada ти и navodnjena usta... Ako se ne Ьi pojavio mиskarac koji lica zaparena od kuhanja, grudiju punih jabukova soka ili vina , ona Ьi jednog umijesila od medenjaka, s praskom za pecivo da se digne. Ьi је volio Cak sи i njezine pjesme recepti. »Glad«, pisala Ьi ona, »glad«. Ьile Zena koja је voljela kuhati, Izabranepjesme Svjesna sam da Ьi svaki sud о kvaliteti ove poezije bez knjizevno-teorijske prosudbe Ьiо nepotpun. No, i iz navedenog је prosedea moguce zakljuciti о njezinoj relevanciji. Uvazimo li misljenje da је u danasnjem povijesnom trenutku, oblljezenom razornim potresanjem spolnih uloga i п~ 1 i 218 KONJI, ZENE, RATOVI 10 ' i 1 i 1' 1 njihove vjekovne uvjetovanosti, la venue а l'ecriture podudarno s Cinom ponovnog radanja la venue au monde , pjesnistvo Erike Jong u punom smislu ispunjava istinsku subverzivnu misiju kojoj је poezija oduvijek stremila. Teznju da »jezik preЬiva u Ьlizini tijela«, kao i shvacanje jezika i podsvijesti ne kao odvojenih entiteta, vec prihvacanje jezika kao jedinog proboja do nesvjesnog, do onog potisnutog, koje се oslobodeno potresti ustanovljeni simbolicki poredak i ono sto је Lacan imenovao Zakonom Оса. Silna popularnost koju је to pjesnistvo postiglo, upravo svjedoci о tome da је vrijeme za takav pothvat sazrelo. Ostaju kliseji о nespojivosti privatnosti i zivota posvecenog revoluciji, о beznacajnosti ljubavi za jednu zenu ili muskarca naspram uzvisenosti ljubavi za potlacene, za proleterijat ili covjecanstvo. Likovi revolucionarki ukruceni su u bori brige za sudЬinu svijeta, u bojnom poklicu, u jurisu.... Rigor mortis koji ne popusta u povijesnom sjecanju. Za Juliju Кristevu to su »Elektre- 'lisene himena zanavijek', borci za stvar oceva, hladne od egzaltacije, dramaticne figure pomocu kojih se drustvenim sporazumom gradi predodzba zena koje zele izbjeCi svojoj sudЬini zene: to su opatice, revolucionarke, i nije iskljuceno feministkinje«. Sretna је okolnost sto Rosa Luxemburg 1871-1919 nije imala telefona: strastveno је pisala pisma. Sacuvano је i oko 1000 ljubavnih pisama koja је u 17 godina veze odaslala svom ljubavniku i suborcu Leu Jogichesu Е. Ettinger, Rosa Luxemburg's Letters to Leo Jogiches, London, 1981. Ona svjedoce о odlucnosti da osvoji pravo na srecu, svim nametnutim podjelama i kliseima usprkos. Kad otvorim tvoja pisma i ugledam sest strana ispunjenih raspravama о Poljskoj socijalistickoj partiji, а ni jedne rijeci о svakodnevnom zivotu, klonem. Usprkos svemu sto si mi rekao... Da, imam prokletu ceznju za srecom i spremna sam se tvrdoglavoscu mazge cjenkati za ·svoju dnevnu porciju. Njemu su Ьile 23 godine i zajedno su izmislili Poljsku socijalisticku partiju koju је Rosa predstavljala u socijalistickoj internacionalni. Drugarstvo u revolucionarnom radu trajalo је do smrti, iako је intimna veza prekinuta 1907. Jogiches se и njima pojavljиje mozda i nepravedno jer se ne moze braniti - njemacki sи vojnici opljackali njezin radni stol nakon sto sи иmorili Rosи kao asketski revolиcionar, potpиno predan politickoj borЬi, strastven i samozatajan и ispиnjavanjи svojih dиznosti. Predbacivala ти је da ga opsjednиtost politikom cini hladnim, ravnodиsnim, slijepim i neosjetljivim prema njoj - zeni kоји voli. Da se boji intimnog drиgarstva za kojim је ceznиla. Rosa Luxemburg zeljela је sve: i ljиbav i revolиcijи. Njezina pisma izraiavajи nespиtanи ceznjи za oЬite­ ljskom srecom - zeljela se иdati za Lea, htjela је imati njegovo dijete. Nije se stidila malih svakodnevnih иzitaka- veselila se novim haljinama, иspjesnom vodenjи kиcanstva. Sanjarila је о njihovu zajednickom stanи, verandi natkrivenoj vinovom lozom, velikom klavirи, о ostakljenoj polici za knjige.... Bila је dovoljno sigurna и svojи zиdnjи da se mogla njome ironicno poigravati: Skrasimo se kao pravi pripadnici srednje klase. Radit cemo оЬоје i nas се zivot Ьiti savrsen. Bit cemo sretni, moramo Ьiti. Jogiches је Ьiо njezin heroj i ljиbavnik: lijep, misteriozan mиskarac, opsjednиt i nadahnиt velikim ciljevima, energican i amЬiciozan, lojalan i veoma inteligentan. Sve ји је to snazno privlacilo. Bio је otjelovljenje mogиceg, bиdиcnosti. Nijedan drugi par nema zadatak poput naseg: da jedan iz drugog izgradimo 3. Pred Rosom је mogao otkriti raznolikost svoje licnosti: opisivala ga је i kao dobrog, иmiljatog i njeznog. Revolиcionar koji је znao skиhati objed ili јој pomagao pri Ьiranjи nove odjece. Tada Ьi pisala: Ја sam samo oЬicna mackica koja voli milovati i Ьiti milovana. Та sи јој predbacivanja padala to teze sto је i njezin politicki angazman Ьiо podjednako strastan. Uzroke njihove osobne tragedije »jedne od velikih tragicnih ljиbavnih prica socijalizma«, kako је oznacava Rosin Ьiograf Ј. Nettl mogиce је oCitati iz razliCitosti emocionalnog prostora koji је svakom od njih Ьiо potreban, ili koji se mogao osloboditi za Ьilo sto osim za revolиcionarni program za koji sи se оЬоје borili. ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST 221 Rosa Luxemburg mogla је sve: zivjela је podjednako intenzivno i ljи­ bav i revolиcijи. Ona је doktorirala s briljantnom tezom 1897 , njegova је teza ostala nedovrsena. Pisala је s neoЬicnom lakocom i sиgestivnoscи na nekoliko jezika, on nije nikada иspio pretoCiti plodnost svog иmа ni и kakvo sиvislo djelo ni na kojem jezikи. Kako је rasla njezina slava и njemackom socijaldemokratskom pokretи pristupila је 1898. Socijaldemokratskoj partiji , rasla је i frustracija predanog aktivista male revolи­ cionarne partije и egzilи. Zena kоји је Jogiches volio postala је jedna od najиtjecajnijih licnosti evropske politicke ljevice i marksisticke scene, one iste kojoj је posvetio sav svoj zivot. Rijetko је koji socijalist-mиskarac prije 1896. Ьiо и prilici da и svom ljиbavnom odnosи dozivi takav obrat konvencionalnih spolnih иloga! Dok је Jogiches patio od grizodиsja zbog bogate rente od koje је zivio i kojom је financirao partijske aktivnosti i Rosи, za nји ta cinjenica kao i njezina nehajnost spram novca nije Ьila vise od »male teskoce«. Rosa Luxemburg nije se nikada zeljela natjecati s Jogichesom, nije ga zeljela posjedovati niti ga pokoriti. Pokиsavala ga је voljeti, otkriti, zadrzati njegovи naklonost i paznjи, izvuCi iz ljиsture... Dиgo је vjerovala da се иspjeti, da се se njihova ljиbav razvijati sama ako se on otvori i sиdjelиje и zajednickom zivotnom projektи. То nije иspio, nisи иspjeli, no Jogiches nije nikada nasao snage da ostavi zenи koja se stalno obracala onom najboljem и njemи. Onaje njega ostavila и doЬi od 37 godina иsla је и novи vezи s dvadesetdvogodisnjim sinom svoje prijateljice Clare Zetkin. Jogiches, taj ljиbomorni i posesivni mиskarac, nije se mogao pomiriti s rastankom. Prijetio јој је da се је иЬiti, а potom i sebe. Ipak јој је ostao odan do smrti - иЬiјеn је 1919. Pisma Rose Luxemburg Lеи Jogichesи svjedoce о mogиcoj pиnini zivota и borЬi za socijalizam. Pisala ih је revolиcionarka koja se svom vremenи иsprkos intelektиalno razvijala, sazrijevala podjednako politicki i emocionalno. Pisana sи revolиcionaru, mиskarcи koji to nije иspio. Ona је to znala i nije ти tajila. Znao је to i on. Ра CRVENA ЕММА: ЕММА GOLDMAN UoЬicajeni image revolиcionarke, prvakinje radnickog pokreta premda, nikad bas и prvim redovima , slika је smjernog Ьiса, kojega samozatajnost zasjenjиje hrabrost, avantиru i иstrajnost, dok besprizivnom odanoscи svojoj partiji istice poslиsnost kao temeljnи vrlinи, potiskиjиCi izrazitijи originalnost ideja. Ona је majka, sestra, drugarica ponekad drugarica i u smislu supruge , ali nikada ljubavnica. Radost zivota је tabu. Dakako zivoti zena radnickih boraca zasto bas ta imenica toliko ustrajava u muskom rodu, opire se transformirati u zenski ekvivalent? Lik Emme Goldman, koja је u povijest usla kao licnost s radikalne ljevice americkog radnickog pokreta, u svakoj svojoj crti proturjeci toj shemi. Rodena је u Rusiji 1869. U osamnaestoj godini, utekla је sa sestrom u SAD, i na taj naCin izmakla kucnoj tiraniji grubog оса i policijskim progonima nakon ubojstva cara Aleksandra 11. Naselila se u Rochesteru drzava New York , i za zivot zaradivala svakodnevnim desetsatnim radom u tvornici odjece, za dva i pol dolara na tjedan. Amerika ju је razocarala vrlo brzo. Nedugo nakon dolaska, udala se za imigranta Ј асоЬа Kershnera. Razocaranje u brak doslo је jos brze. Pobjegla је u New York, slijedeCi sirenski zov revolucije. Vjesanje petorice Cikaskih anarhista 1887. Alix Kates Shulman, autorica Ьiografskog djela Na barikade. Anarhisticki iivot Emme Goldman, opisuje ju kao »magnetsku anarhistkinju, feministkinju, radikalnu aktivistkinju, govornicu, spisateljicu, pacifistkinju, teoreticarku, baЬicu, pobornicu slobodne ljubavi i svesrdnu podstrekaCicu nemira«. Uskoro је Emma Goldman stekla veliku popularnost strastvenim govorima. Imala је nepogresiv talent da njima pogodi ravno u centar osinjeg gnijezda: predavanja о ateizmu drzala је poboznim anglikancima, о slobodnoj ljubavi govorila је moralistima, а о ogranicenostima prava glasa propovijedala је sufrazetkinjama. U govorima i u tekstovima pisanim za casopis Mother Earth Majka Zemlja koji је pokrenula i uredivala od 1906. Njezin је politicki zivot Ьiо dug niz odusevljenih nada sto su se smjenjivale s razocaranjima, od pristanka uz americku obalu do iskustava u Sovjetskom Savezu i izdaje anarhista u gradanskom ratu u Spanjolskoj. Za antiЬoljsevicke histerije u SAD, 1919. U onemogucavanju slobode govora i partijskom elitizmu vidjela је nagovjestaj buducih dogadaja. Tada је zapisala: Trijumf drzave znaCi poraz revolucije. Ali takva predvidanja, i njezine ideje о decentralizaciji, u romansi radnickog pokreta s centralizmom u godinama staljinisticke pomrcine, ostala su nepoznata. SSSR је napustila 1922. Nikada se nije pokorila revolucionarnom puritanizmu, prepoznavajuCi u njemu sjenu Velikog brata: Cenzura mojih drugova djelovala је na mene isto kao policijski progoni: ucinila me sigumijom u sebe. Jedna od njezinih najpopularnijih izjava kojom је razjarila svoje cudoredne, »ispravne« drugove, kad su јој spoCitnuli sto ne odustaje od takve frivolnosti kao sto је ples u trenucima kad se sprema svjetska proleterska revolucija danas se u SAD moze kupiti majica s tim citatom glasi: Ako ne smijem plesati, ovo nije mora revolucija. Feminizam Emme Goldman bolje odgovara feminizmu sedamdesetih godina nego senziЬilitetu njezina vremena. U jeku najzesce borbe za zensko pravo glasa, ona kritizira apsurdan argument da се samo sudjelovanje zena na izborim oznaCiti kvalitativni pomak u politickom zivotu. Redukcionisticko shvacanje emancipacije ро formuli: ekonomsko + politicko oslobodenje preusko је da Ьi obuhvatilo bezgranicnu ljubav i ekstazu sadrzanu u dubokim osjecajima istinske zene - dragane i majke u pravoj slobodi. Brak је, misli Emma Goldman, prvenstveno ekonomski aranzman, sporazum о osiguranju, ро mnogo cemu losiji od oЬicne police osiguranja, jer zena premiju muza placa guЬitkom vlastitog imena, intime, samopostovanja. А ljubav, naprotiv, »ne. Slobodna Ijubav i slobodno majCinstvo - to su ideali Emme Goldman. Kampanju za kontrolu radanja zapocela је nekoliko godina prije Margaret Sanger- pionirke pokreta za kontracepciju u SAD. Nekoliko godiпa prije smrti, ta је пeиmorna revolиcioпarka и sezdeset i petoj godiпi dozivjela lјиЬаvпи vezи s tridesetsestogodisпjim mиskar­ cem, и Kaпadi. S пjim је dozivjela »роtрипi sklad ideja... Do smrti 1940 пiје se prestala boriti, postavljati pitaпja, voljeti. »drиgи« Alexaпdru Berkmaпи, TRI REVOLUCIJE GIUSEPPINE MARTINUZZI li slava moju raku ikad obasjati? Ne hajem za to. Носе Pitaпje aиtorice soпeta Genio, Giиseppiпe Martiпиzzi, ispisaпo 1890. Pogreb te militaпtпe aпtifasistkiпje 25. Iza lijesa, pod »Crveпim iпternacioпalпim stijegom« okiceпoga »simbolicпim cvijetom socijalпog oslobodeпja« islo је mпostvo laЬiпskih rudara sa zapaljeпim feпjerima, gradaпi i seljaci iz okolпih sela, te gradoпacelпik s opCiпskim savjetпici­ ma. Dиg zivot i prisиtпost и svim politickim mijeпama Istre druge polovice 19. Za razlikи od mпogih sпazпih i zпacajпih zепа radпickog pokreta па пasem tlи, пје­ ziпо је djelovaпje izпimпo dobro historiografski obradeпo. Pjesme је pocela pisati vec и dvaпaestoj, prvi se еиt јаvпо oglasila 1869. La donna е la civilta - »Zепа i иljиdeпost«. OdlиCila se za poziv иCiteljice i 1873. Slиz­ bovala је kao иciteljica 32 godiпe ро Istri i и Trstи. Aиtorica је zпacajпih metodicko-pedagoskih rasprava i иdzbeпika. Giиseppiпa Martiпиzzi stasala је и doba procvata talijaпske пасiопаl­ пе svijesti и Istri. Nacioпalisticki voda Tomaso Lиciaпi, prijatelj oЬitelji i Giиseppiпiп kиm, иvelike је, cak i za svog progoпstva и Veпeciji, иsmjeravao пјеziпо politicko sazrijevaпje. No, za razlikи od veCiпe иtjecajпih predstavпika istarskog iredeпtizma, doЬilo је potvrdaп пасiопаlпi liЬeralizam Giиseppiпe Martiпиzzi пikad пiје Ьiо оЬојеп ап- 225 tislaveпskim toпovima. Та је struja vec 1869. U pocetkи devedesetih godiпa опо је rasadпik grupa koje prihvacajи marksizam па ideoloskome i orgaпizacijskom рlапи. Роstир­ по prerastaпje Giиseppiпe Martiпиzzi od talijaпske пacioпalistkiпje и iп­ ternacioпalistickog borca za radпicka prava trajalo је godiпama. Kako је пapisala, »иzmogla sam postati socijalistkiпja bas zato sto sam Ьila иciteljica«. Postaje tajпica TRD, rиkovodi Zeпskom sekcijom i Sekcijom za паrоdпи prosvjetи. Neиmorno pise i objavljиje. List је паkоп dvije godiпe izlazeпja иkiпиt zbog pritisaka aиstrijskih vlasti i sиkoЬljavaпja s пacelima ekstremпoga talijaпskog пacioпalizma. Као uredпica casopisa morala је trpjeti prikriveпe i otvoreпe otpore »postali sи ljиbomorni па patriotsko djelovaпje јеdпе zепе«, zapisala је. Kad se иdaljila od zasada пacioпalizma, proglasili sи је izdajicom. Кnjigи lirske proze Semprevivi Stolisti posvecиje 1896. Idиce godiпe париstа mjesto tajпice TRD i prilazi поvооsпоvа­ пој Talijaпskoj socijaldemokratskoj straпci и Aиstriji. Upija djela klasika marksizma. Napadajи је jos zesce. Napredпi је listovi isticи kao »idol radпika«: Gradaпska »skrabala zabavljajи se jeftiпom dиhovitoscи па rа­ сип godiпa i spola паsе prijateljice spomiпjиCi iensku prevrtljivost«, odgovara и пјеziпи оЬrапи пeki sиborac. Svrstavsi se и lijevo krilo Socijalisticke straпke, паkоп osпivaпja Komи­ пisticke partije ltalije 1921 postaje jedna od пjeziпih иtemeljiteljica и Trstи. Vodi Zeпskи komuпistickи sekcijи. Iako пе sиdjelиje пeposredпo и иstапkи laЬiпskih rиdara 1921. Svako vrijeme ima svoje Citaпje pojediпih povijesпih licпosti. Stиdija Giacoma Scottia Sjeme revolucionarne Istre. Zivot i djelo Giuseppine Martinuzzi, 'crvene uCiteljice', Rijeka 1979 pohvaljeпa је kao demistifikacija socrealistickog klisea koji је zatajivao pola vijeka politicke evolиcije Giиseppiпe Martiпиzzi Р. No, опа пiје иmjela пadrasti samo svoje пасiопаlпо i klasпo porijeklo. Traпsceпdirala је ograпiceпja паmеt­ пиtа vlastitom spolи vec pojavom и javпosti, ра опdа иpornom borbom za prava zепа, osoЬito oпih пajobespravljeпijih - radпica. Trecoj revolиciji Giиseppiпe Martiпuzzi povjesпicari пisи dosad posvetili dиzпи раz­ пји. Njeziпa djelatпost aktivistkiпje zeпskog pokreta и rаsропи od cetvrt stoljeca i sastavci sto tematizirajи oslobodeпje zепа jos сеkаји istiпsko 226 ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST KONJI, ZENE, RATOVI priznanje koje treba izaCi iz danasnje upitanosti nad polozajem zene. Od referata о zenskom pokretu na Regionalnom kongresu talijanskih socijalista u Puli 1899. Giuseppina Martinuzzi uvijek је nedoktrinarno osjetljiva na postojanje spolnih antagonizama nerazumijevanja i nasilja zena i muskaraca proletera. ObjasnjavajuCi dvostruku eksploataciju zene i zenskog rada, otklanja optuzbe za nelojalnu konkurenciju i razoblicava klasnu i natklasnu potlacenost zena. Lirska, pripovjedacka i programatska proza i poezija, te politicka esejistika s elementima romanticnoga i realistickoga knjizevnog izraza svjedoce о nadrastanju spola, nacije i klase... Те tri revolucije Giuseppine Martinuzzi nisu tekle bezbolno. Ali slika laЬinskog pogreba svjedoci о trajnom ostvarenju teznji njezina zivota. OD SAMOE DO SLAVE: MARGARET MEAD Pitanje sto zenama »nedostaje« da- osim rijetkih iznimaka- osvoje vrhunce znanstvene karijere, suvremena feministicka kritika neprisutnosti i diskrimincije zena u znanosti obrce naglavacke. Umjesto toga propituje sto to u znanosti odЬija zene. Odgovori su mnogoznacni: Prirodnim i tehnickim znanostima feministkinje zamjeraju posvemasnju ravnodusnost za posljedice koje primjena njihovih otkrica moze imati na pojedinca i drustvo, ра cak i na opstanak Citavog covjecanstva. Surova kompetitivnost i spletke u sistemu napredovanja ponajvise se oslanjaju na veze i poznanstva ро muskoj liniji. Utrka za rezultatima ne ostavlja znanstvenicima slobodan prostor а ni vrijeme za privatni, oЬiteljski zivot... Vjerojatno zbog toga sto sjedinjuje strast da se uoci detalj i teznju za spoznajom cjeline jedne kulture. Ljudsko tijelo, jezik, oЬicaji i rituali, materijalna kultura, religija proucavaju se kao podjednako vazni. Dok eksperiment u laboratorijskim uvjetima pruza istrazivacu iluziju da vlada situacijom, proucavanje stvarnih ljudi i njihova naCina zivota zahtijeva od znanstvenika sposobnost da se prepusti situaciji. Osim toga, о antropologiji vlada misljenje da је kao profesija otvorena zenama. Spektakularna karijera Margaret Mead 1901-1978 zasigurno је najvise pridonijela toj mistifikaciji. Stevensona, stajala је uz ogradu palube putnickog broda koji је klizio u tropski bujnu luku otoka Pago-Paga. Luka је Ьila puna usidrenih ratnih brodova americke pacificke flote, avioni su nadlijetali brodove, а mornaricki је orkestar svirao ragtime. Margaret Mead se iskrcala i iznajmila sobu u rasklimanom hotelu 227 koji је Somerset Maugham opisao u jednoj od svojih prica. Tako је ро­ сео devetomjesecni boravak Ciji је rezultat Ьiо prvi antropoloski bestseler Sazrijevaпje па Samoi 1928 i svjetska slava njegove autorice. Bavljenje antropologijom Ьiо је tek jedan od mogucih izazova za studenticu s elitnog zenskog sveuCilista Barnard koje se kolegice sjecaju kao projektila naЬijenog energijom, inteligencijom i znatizeljom u ocekivanju lansiranja. Bila је odluCila da u zivotu postigne »nesto veliko« - sto, to i nije Ьilo tako vazno. Njezina zenska klapa s Barnarda predvodila је u eksperimentiranju svim novim idejama. Uz solidno obrazovanje toj su generaciji zena Ьili Ьliski i psihoanaliza i feminizam, ideje i praksa seksualnog oslobodenja. Izazvale su javnu saЬlazan kada su se na petogodisnjicu oktobarske revolucije pojavile u studentskoj Ьlagovaonici okruzene crvenim svijecama i zastavama i otpjevale »Internacionalu«. Ismijavale su se nevinosti i njegovale »duboka i kreativna zenska prijateljstva« koja nisu iskljuCivala ni seksualnu Ьliskost i punim pluCima sudjelovale u zivotu njujorske intelektualne boheme. Otvorenost za sve novo na svoj је naCin simbolizirala antropologija. Та је mlada znanost, prema rijeCima Meadove, dvadesetih godina nudila odgovore na proturjecja suvremenog svijeta koji је glavinjao izmedu »gustare glupih argumenata 19. Freudu se pripisuje da је na upit nekog sugradanina sto misli da Ьi normalna osoba morala dobro raditi, odgovorio liebeп uпd arbeiteп Чu­ Ьiti i raditi. Margaret Mead u оЬје је stvari Ьila natprosjecna. Objavila је 28 knjiga i 181 znanstveni rad, uz mnostvo novinskih tekstova i kolumna, televizijskih nastupa itd. Sto se, pak ljubavi tice, iako sitna i nelijepa najbolje sto Ьi se u prilog njezinu izgledu danas moglo reCi jest to da је u mladosti imala lice slicno Micku Jaggeru , Citavog је zivota privlaCila muskarce. I potkraj zivota »Sex appeal njezina uma« Ьiо је, prema rijecima brojnih svjedoka koje је njezina Ьiografkinja Jane Howard Margaret Mead. А life, 1984 intervjuirala, neodoljiv. Udavala se tri puta, а uCinila Ьi to opet da nije imala preceg posla. Svoga prvog muza iz studentskih dana ostavila је upoznavsi na povratku kuCi sa Samoe lijepog i briljantnog Novozelandanina Rea Fortunea. Za njega se udala na putu za Novu Gvineju kamo ih је vodio zajednicki istrazivacki rad. Margaret se vratila kuCi s te ekspedicije s Ьiljeskama za novu knjigu, takoder bestseler Odrastaпje па Novoj Gviпeji 1930. S druge zajednicke ekspedicije s Reom vratila se s Ьiljeskama za knjigu Spol i temperameпt и tri primitivпa drustva 1935 i s kandidatom za treceg muza, antropologom Gregoryem Batesonom. Bateson, pripadnik engleske aristokracije i akademskog establishmenta rodnoga Cambridgea, kao suprug је potrajao l 1 228 KONJI, ZENE, RATOVI malo dulje, а u tom је braku rodena i jedina kCi Margaret Mead. »Nisam mogao vise drzati s njom korak«, pozalio se Bateson nakon njihove rastave. Radni hiperaktivizam i intelektualni razvoj u bliskom dosluhu s preokupacijama i proЬlemima vlastitog vremena zasluzni su za planetarnu popularnost te znanstvenice. Vec је od prvih knjiga traZila potvrde za teoriju kulturnog determinizma svog mentora Boasa, za teoriju koja razlike medu kulturama i u ponasanju ljudi ne tumaci »prirodnom« zadanoscu, nego uvjetovanoscu kulturnom tradicijom. Siroku su puЬliku privukla djela koja sadrzavaju implicitnu kritiku zapadne civilizacije upozoravajuCi na »neprirodnost« konkurencije, seksualnog potiskivanja i ljubomore, zatvorene male oЬiteljske zajednice, strogog odgoja djece.... DajuCi argumente za njihove teze, postala је saveznicom razlicitih progresivnih ideja i pokreta- dr. Spocka argumenti za neautoritarni odgoj djece , feminizma uloge spolova su naucene, а ne urodene , ekologije, omladinske kontrakulture sezdesetih godina Gavno se zalagala za legalizaciju pusenja marihuane, napadala seksualnu represiju. Svoje је izvjestaje iz »egzoticnih« drustava dopunjavala usporedbama sa suvremenom americkom kulturom ne ostajuCi puki promatrac drustvenih promjena. Ruth Benedict pripisuje se ova izjava о ucenici i prijateljici: »Ona ne namjerava postati najbolji antropolog, vec najcuveniji«. MoZda u toj, nesumnjivo ispravnoj procjeni, ima i ponesto prijekora jer Margaret nije krenula stopama svoje uciteljice. Citavog је zivota Ьila zaposlena и najvecem americkom muzeju American Museum of Natural History i premda је predavala na svim sveucilistima koja drze do svoga dobroga glasa, nije se ograniCila samo na akademsku znanstvenu karijeru. О diskriminciji zene u tom okruzju poucio ju је i primjer same Ruth Benedict koja је tek nakon 25 godina rada na SveuCilistu ColumЬia, nekoliko mjeseci prije smrti, promaknuta u zvanje redovnog profesora. U onim sredinama poput nase gdje veCinu etnologa cine zene, profesija ima nizak drustveni status. Niti cini jedna lasta proljece, niti slava Margaret Mead jamCi zenama ravnopravan tretman u profesiji. Ona tek pokazuje put. SVOGA TELA GOSPODAR ICA : MARGARET SANGER Dok је kao mala djevojcica iz prenapucenog radnickog predgrada u sjeni smrdljivih tvornica dizala pogled k plavicastim brezuljcima koji su ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST 229 skrivali otmjene vile i Cijim su se obroncima micale sicusne figure »majki koje su u predvecerje igrale kroket i tenis sa svojim muzevima, djelujuCi tako svjeze i mlado, u lijepim cistim haljinama, namirisane«, Margaret Sanger 1879-1966 evrsto је odluCila: taj се svijet jednom osvojiti. Margaretina је majka mirisala ро mlijeku koje u njezinoj uspomeni nikada nije prestalo teCi: rodena је kao sesto od jedanaestero djece koja su, iako sva dobrodosla, samo pridonosila siromastvu oЬitelji. Voljela је svoju oЬitelj, ali је mrzila taj cadavi industrijski gradic Cija је beznacajnost prijetila da uzme mjeru njezinoj amЬiciji. Spoznavsi njezin talent, dvije starije sestre zrtvovale su skromnu ustedevinu i poslale је na skolovanje. Ostavivsi s trinaest godina roditeljski dom, krenula је put briljantne karijere jedne od malobrojnih feministickih aktivistkinja porijeklom iz radnicke klase, utemeljiteljice i karizmatske voditeljice pokreta za kontrolu radanja. Suprotno uoЬicajenim kliseima, zene su i u tradicionalnim drustvima imale stanovit stupanj kontrole nad vlastitim tijelom i reprodukcijom. U nasim su krajevima Ьile poznate specijalizirane »majstorice koje dicu gnjavu«, а u 19. NajveCi ginekolog antike Soranos iz Efeza 98-138. Takvi su pripravci Ьili najrasprostranjenija kontracepcija sve do 16. Rijec condum zapisana је prvi put 1706, а vjeruje se da је dr. Condum Ьiо dvorski lijecnik engleskoga kralja Charlesa 11. Condum је uz vaginalne spumice Ьiо najpopularniji kontraceptiv u 18. Ра ipak, mnogim se muskarcima nije mililo njime tratiti vrijeme ра su zene, nezasticene od nezeljenih trudnoca i dalje radale, abortirale i masovno umirale. U prvoj polovici 19. ObracajuCi se zenama cija ga stradanja nisu ostavila ravnodusnim u toku vlastite lijecnicke prakse, na pristupacan је naCin izlozio funkcioniranje tijela, spolnog Cina i podrobno opisao tehnike za sprecavanje zaceca. PreporuCivao је, uz upotrebu spumice, ispiranje vagine Ьiljnim preparatima 5 do 10 minuta nakon snosaja. Кnjiga је ubrzo zabranjena, а kad se pojavila Daily Telegraph је konstatirao: »Nema nikakve razlike izmedu te opake knjige i otrovane hrane«. Кnowlton је za svoj doprinos zenskom uzitku i 230 KONJI, ZENE, RATOVI zd~~vlj~ nagraden sa tri mjeseca roЬije. Dok је Ьiо na prisilnom radu, knJ1ga Је postala bestseler i prvo је izdanje rasprodano u 125. Slijedio ju је prirucnik Charlesa Drysdalea Fizicka, seksualna i prirodna religija 1855. Henry AllЬutt napisao Prirucnik za suPТ::ge u koj~mu pre~o~uca tzv. Кnjizica је, pak, prodana u 390. Propagandu kontrac~pciJe OSUJe:~vali SU zakoni za zastitu cudoreda i zeljezni zakon medicшske profesiJe:. ~arga~et Sanger im је nagovijestila rat- i poЬijedila. Smatrala Је da Је slaba koпst od toga sto se zene bore za jednaka prava ili za bolju n. ~obra~bu а~~ ne mogu kontrolirati vlastito tijelo. Tek се im kontracepC1J~ dat1 »k~~~c za? Bila је svakako jedna od naJomrznu11J1h fem1шstkшJa Jer је demistificirala seks kao nuzno zlo: kao duznost ili puko sredstvo prokreacije. Zena koja moze uzivati ьеz straha od kazne doimala se opasnom poput prethistorijske zmijurine. Pred kraj skolovanja pojavio se ПЈеzш ~1t~z-1zbav1telj u liku perspektivnog arhitekta Williama Sangera. ~r~e ~~d1~alnog ~ew Yorka ~ Greenwitch Village. PriklJ~:11I su se Soc~Jal1stickoJ stranc1, а Margaret se vratila svom zvanju med1cшske sestre 1 pocela posjeCivati Ьijedne radnicke cetvrti. Mnoge od ПЈ1h ~е Ь1 doz1VJele 1ducu subotu. Smijale su јој se kada Ьi im govorila о cmtusu znterruptusu 11! Pocela је s predavanjima za Zdra~stve~u komisiju -~ocija~isticke stranke, iz kojih је nastala serija cla? Izdavala Је casop1se P? ~unjena iena 1914 , Revija za kontrolu radanja 1915 i neumorno ag1t1rala. Kada је uspjela svladati otpore tiskarskih poduzet- ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST 23 1 nika »То је posao za Sing-Sing, draga gospodo! « , zaskocile Ьi је policijske zabrane. Pet stotina zena potrazilo је u prvih nekoliko dana njihovu pomoc, а onda је policija upala u Savjetovaliste i uhapsila sve tri. No ni to nije moglo zaustaviti zenski pokret za kontracepciju. Margaret Sanger jedna је od rijetkih revolucionarki koja је dozivjela ostvarenje svojih ideala. Osnovan је - о, ironije! Naslijedivsi imetak svog drugog muza, osnovala је istrazivacki centar koji је financirao otkrice »spirale« IUD i hormonske kontracepcijske pilule 1959. Nije Ьila ni skromna ni samozatajna. Voljela је Ьiti u centru paznje i nije prastala onima za koje је mislila da Ьi se s njome mogli natjecati. U povijest се uCi kao feministkinja. No Ьiografija Margaret Sanger tipicna је za zenu koja је u muskom svijetu imala amЬiciju i sposobnost da se iz veoma skromnih pocetaka uspne na sam vrh. Morala је otrpjeti razlicite, cesto i nelagodne saveze - od radikalnih do najkonzervativnijih politickih krugova neki od lijecnika koji su poceli prihvacati ideje kontrole radanja Ьili su izraziti rasisti i eugenicari , do bogatih muzeva. Borila se za zensko pitanje, ali nije trpjela potencijalne suparnice. No jedno је izvjesno: djelo koje је svima nama Margaret Sanger ostavila u nasljede podsjeca na to da kontrola radanja pridonosi kvaliteti spolnog zivota ne samo »sigurnosti« i na to da је jedino svjesno izabrano majcinstvo dostojno svog imena. GENIJALNE GUBITNICE GENIJA: MILEVA MARIC-EINSTEIN, SYLVIA PLATH Nakanila sam danas pisati о Milevi Maric-Einstein 1875-1948 , zeni koja је mogla uCi u povijest znanosti kao briljantna matematicarka, ali је zivot zavrsila kao anonimna i zaboravljena Ьivsa supruga jednoga genija. No istodobno sam, prelistavajuCi ovogodisnji kalendar znamenitih zena, sto ga је izdao njemacki nakladnik dzepnih knjiga Suhrkamp koji је, za razliku od enciklopedija Leksikografskog zavoda, zaЬiljezio Maricku , ustanovila da се se upravo 11. Pjesnikinja i matematicarka, jedna Amerikanka u egzilu u Engleskoj, druga Srpkinja u egzilu u Svicarskoj; tamno pijanstvo poezije nasuprot beskrajnoj lakoCi pronicanja u apstraktni svijet matematickih formula - l 232 ZENE КОЈЕ SU ISKORACILE U POVIJEST KONJI, ZENE, RATOVI i jedna frapantna slicnost.